Wetenschappers zien het nog minstens net zo somber in als een jaar geleden: de doemdagklok blijft ook in 2024 hangen op 90 seconden voor middernacht. En daarmee bevinden we ons – net als in 2023 – nog altijd dichter bij de ondergang van planeet en mensheid dan in de zeven decennia hiervoor het geval was.
Dat heeft het Bulletin of the Atomic Scientists zojuist bekend gemaakt. De organisatie boog zich over de situatie in de wereld en kan niet anders dan concluderen dat deze in het afgelopen jaar nauwelijks verbeterd is en de dreiging dat we de planeet en/of onszelf vernietigen nog minstens net zo groot is als in 2023; het jaar waarin de doemdagklok (zie kader) op een ongeëvenaarde 90 seconden voor 12 werd gezet. En dus blijft de klok ook in 2024 op 90 seconden voor 12 staan.
De doemdagklok werd in 1947 in het leven geroepen om in één oogopslag weer te kunnen geven in hoeverre de mensheid erop afstevent de planeet (en misschien zelfs zichzelf) te vernietigen. Daarbij wordt de klok steevast op een aantal minuten voor middernacht gezet, waarbij middernacht dus symbool staat voor de apocalyps. In de tijd dat de doemdagklok geboren werd – kort na de Tweede Wereldoorlog – vreesde men sterk dat de inzet van kernwapens de apocalyps zou inluiden. En bij het bepalen van de tijd op de doemdagklok werd in beginsel dan ook vooral gekeken naar de ontwikkeling van die wapens en de mate waarin landen dreigden met inzet ervan. Het resulteerde erin dat de doemdagklok in het jaar van oprichting – 1947 dus – op 7 minuten voor middernacht werd gezet, maar in 1953 – de Koude Oorlog was toen in volle gang – op 2 minuten voor 12 kwam te staan. Inmiddels zijn kernwapens lang niet meer de enige dreiging die in overweging wordt genomen alvorens de wijzers van de doemdagklok worden verzet. Zo wordt sinds 2017 bijvoorbeeld ook de dreiging van de catastrofale effecten van klimaatverandering meegenomen. Waar de wijzers van de doemdagklok temidden van al het tumult in de wereld op uitkomen wordt met enige regelmaat besproken binnen een speciaal comité – het Science and Security Board van het Bulletin of the Atomic Scientists – waarin vooraanstaande wetenschappers zitting hebben.
2023
Vorig jaar zetten wetenschappers de doemdagklok dus op 90 seconden voor middernacht. Dat was ongeëvenaard: nog nooit hadden de wijzers zo dicht bij middernacht gestaan. Het was vooral te wijten aan de oorlog in Oekraïne en het feit dat Rusland in het kader daarvan met enige regelmaat met de inzet van kernwapens dreigt.
Oorlogen en kernwapens
Met het aanbreken van 2024 hebben wetenschappers zich opnieuw over de wereldwijde situatie gebogen, om vervolgens te bepalen of de wijzers van de doemdagklok al dan niet voor- of achteruit moesten worden gezet. Die overwegingen werden opnieuw overschaduwd door de oorlog in Oekraïne, maar ook door de in oktober vorig jaar uitgebroken oorlog in Gaza, zo laat de onderzoekscommissie in kwestie weten. Die laatstgenoemde oorlog kan zomaar leiden tot een grootschaliger conflict in de regio, met alle gevolgen van dien. Daarnaast hebben de onderzoekers grote zorgen over het feit dat landen als China en en Rusland druk bezig zijn om hun nucleaire wapenarsenalen te moderniseren en uit te breiden. Een nieuwe kernwapenwedloop ligt op de loer, zo waarschuwen ze.
Klimaat en AI
Maar er zijn meer zorgen. Bijvoorbeeld over ons klimaat: 2023 was het warmste jaar ooit, waarin overstromingen, natuurbranden en andere klimaatgerelateerde rampen miljoenen mensen troffen. Ook zijn de onderzoekers bezorgd over de razendsnelle opkomst van kunstmatige intelligentie (KI): een ontwikkeling die de mensheid ten goede kan komen, maar voor hetzelfde geld ook kan bedreigen en op dit moment nauwelijks door overheden gecontroleerd wordt. “Vergis je niet,” zo benadrukt Rachel Bronson namens het Bulletin of the Atomic Scientists. “Dat de klok op 90 seconden voor middernacht blijft staan, wil niet zeggen dat de wereld stabiel is. In tegendeel zelfs. Het is de hoogste tijd voor overheden en samenlevingen wereldwijd om in actie te komen.”
In 2023 stond de klok op 90 seconden voor middernacht. En daarmee stond de mensheid er slechter voor dan in 2022 toen de klok op 100 seconden voor middernacht bleef hangen. Dat wetenschappers wel eens aanzienlijk optimistischer zijn geweest over het lot van de mensheid staat vast; in 1991 stond de klok nog op 17 minuten voor 12 en reflecteerde zo de rust die het einde van de Koude Oorlog had gebracht. Maar die rust was van korte duur. Want in de jaren die volgden, kropen de wijzers steeds iets dichter naar middernacht: van 14 minuten voor 12 in 1995 naar 7 minuten voor 12 in 2002. Nog eens tien jaar later staat de klok op 5 voor 12 en in 2018 komt deze op het niveau van het Koude Oorlogsjaar 1953, met een tijd van 2 voor 12. En in 2020 komt deze zelfs op een ongeëvenaarde 100 seconden voor middernacht te staan. Een droevig record dat in 2023 dus alweer verbroken wordt en ook in 2024 standhoudt.
Reële dreiging
En zo schetst de doemdagklok al jaren een weinig rooskleurig beeld. Maar tegelijkertijd zijn we er gewoon nog. Het roept bij de wat sceptischer aangelegde geesten wellicht de vraag op of de angst voor de apocalyps eigenlijk wel terecht is. Wetenschappers kunnen er kort over zijn: die angst fluctueert misschien door de jaren heen, maar is zeker reëel. “Zolang kernwapens bestaan en gebruikt kunnen worden, is er ook een kans dat we onze beschaving vernietigen (…) En zolang het klimaat blijft veranderen, is er een kans dat we daar gevolgen van ondervinden die een bedreiging vormen voor de overleving van onze soort.”
Maar er is altijd hoop
Maar de Doemdagklok is niet bedacht met het idee de mensheid een collectieve depressie aan te praten. Juist niet. Wetenschappers willen mensen aan het denken zetten, waarschuwen en in actie laten komen. “Mensen hebben zowel kernwapens als de door fossiele brandstoffen aangedreven machines die bijdragen aan klimaatverandering, bedacht. We weten hoe ze werken, dus is het aannemelijk dat we ook manieren kunnen vinden om de dreiging die ervan uitgaat, te verminderen,” zo is op de site van het Bulletin of the Atomic Scientists te lezen.
Titanic
Vooralsnog lijkt het er echter niet op dat wereldleiders echt van de ernst van de situatie doordrongen zijn, zo moet Jerry Brown, voorzitter van het Bulletin of the Atomic Scientists vaststellen. “Net als op de Titanic sturen leiders de wereld richting een catastrofe: meer kernbommen, enorme koolstofemissies, gevaarlijke ziekteverwekkers en KI. Alleen de grootmachten zoals China, Amerika en Rusland kunnen ons nog redden. Ondanks grote vijandschap moeten zij gaan samenwerken – anders zijn we verloren.”
Het klinkt weinig hoopgevend. Maar de wetenschappers houden hoop, zo laat Bronson weten. “Wat ons hoopvol stemt en inspireert is dat we zien dat jongere generaties de leiding nemen.” Over een jaar moet blijken of dat in 2025 dan misschien genoeg is om de grote wijzer wat terug te draaien.
