De boekrol blijkt een tekst te herbergen die zo van een moderne blog of social media-account zou kunnen komen. De tekst handelt namelijk over voedsel, muziek én hoe je het beste kunt genieten van de geneugten des levens: thema’s die ons anno 2024 nu niet bepaald vreemd zijn.
Het is 79 na Christus en de Vesuvius – gelegen aan de westkust van het huidige Italië – barst met groot geweld uit. Het nabijgelegen Pompeii wordt volledig bedolven onder as en steen. En ook de Romeinse stad Herculaneum verdwijnt onder half vloeibare lava, rotsen en as. Het duurt eeuwen voor beide steden worden herontdekt en opgegraven. En daarbij stuit men in 1752 in Herculaneum op iets bijzonders: een bibliotheek met honderden boekrollen. Maar die boekrollen zijn compleet verkoold en gevreesd wordt dat ze meteen uiteenvallen als men zou proberen deze uit te rollen. Die vrees wordt bewaarheid als nieuwsgierigen toch een poging doen; de boekrollen vallen zodanig uit elkaar dat slechts kleine fragmenten leesbaar zijn. Het weerhoudt wetenschappers ervan om ook de overgebleven, pak ‘m beet 600 fragiele boekrollen te openen; ze durven simpelweg niet, bang dat zo meer informatie verloren gaat dan er gewonnen wordt. En zo liggen er in een bibliotheek in Napels dus nog honderden, ongeopende boekrollen te wachten tot ze – wellicht geholpen door nieuwere technologieën – toch gelezen kunnen worden.
Nieuwe tekst
En anno 2024 lijkt dat moment aan te zijn gebroken. Want het is een drietal mannen gelukt om – met behulp van kunstmatige intelligentie – een deel van zo’n verkoolde boekrol uit Herculaneum te lezen. En hoewel ze slechts 5 procent van de tekst die de verkoolde boekrol herbergt, hebben ontcijferd, staat inmiddels vast dat het geen kopie van een bestaande tekst betreft, maar een nog nooit eerder geziene of gelezen tekst uit de oudheid!
Epicurus
Het gaat om een filosofische tekst, waarschijnlijk geschreven door een volgeling van de Griekse filosoof Epicurus. Het belangrijkste onderwerp van de tekst is plezier, wat een groot goed was volgens de filosofie van Epicurus. Zo wordt er in de tekst bijvoorbeeld gefilosofeerd over de vraag of dingen die schaars zijn meer plezier brengen dan dingen die in overvloed voorhanden zijn. Spoiler alert: de auteur denkt van niet. Ook lijkt hij verschillende dingen die plezier kunnen brengen – zoals voedsel en muziek – in de tekst met elkaar te vergelijken. Aan het eind van de tekst lijkt hij bovendien nog een sneer uit te delen aan zijn tegenstanders – wellicht de stoïcijnen? – die volgens hem ‘zowel in het algemeen als in het bijzonder niets over plezier te zeggen hebben’.
Eerder onderzoek
Dat we die sneer en verdere overdenkingen van deze filosoof anno 2024 kunnen lezen, mag een klein wonder heten. Want zoals gezegd, werd lang toch gedacht dat de verkoolde boekrollen – en daarmee hun inhoud – als verloren moesten worden beschouwd. Maar de laatste jaren gloorde er – dankzij onderzoek van verschillende wetenschappers – toch wat hoop. Eén van die onderzoekers is Brent Seales, een professor aan de universiteit van Kentucky. Hij schreef eerder geschiedenis door een verbrande en zeer kwetsbare boekrol die in 1970 in Israël werd teruggevonden, zonder te openen, te lezen. Hij maakte daartoe 3D CT-scans van de boekrol, die hem vervolgens in staat stelden om die boekrol ‘virtueel te openen’ en te lezen. Het onderzoek leek ook het ontrafelen van de inhoud van de boekrollen uit Herculaneum een stap dichterbij te brengen. Maar er was één probleem. De inkt die in de boekrol uit Israël was gebruikt, bevatte metalen die vrij duidelijk oplichtten op moderne scans ervan. Maar de boekrollen uit Herculaneum zijn beschreven met een op koolstof gebaseerde inkt die nauwelijks contrasteert met het onderliggende – eveneens op koolstof gebaseerde – papyrus. En dat maakt het een stuk lastiger om de rollen virtueel te openen en te lezen. Tot Seales zich realiseerde dat de inkt subtiele veranderingen veroorzaakt in het papyrus die met behulp van kunstmatige intelligentie wellicht aan het licht kunnen worden gebracht. Hij ontwikkelde daarop een machine learning-model dat aan de hand van die subtiele veranderingen in het papyrus onderscheid kan maken tussen beschreven en onbeschreven stukjes papyrus. Hij trainde het machine learning-model door het CT-scans van fragmenten van reeds geopende boekrollen uit Herculaneum voor te leggen. En met succes: het model bleek aan de hand van subtiele veranderingen in het papyrus vast te kunnen stellen welk deel ervan beschreven was. Het succes van Seales en collega’s trok de aandacht van twee ondernemers die vervolgens in maart vorig jaar de Vesuvius Challenge (zie kader) lanceerden.
Met de Vesuvius Challenge is een hoofdprijs van 700.000 dollar gemoeid. Dat geld is voor degene die er als eerst in slaagt om vier tekstpassages uit twee verkoolde, maar intacte boekrollen uit Herculaneum te lezen. Ook zijn er kleinere geldprijzen voor mijlpalen op weg daarnaartoe, zoals een geldbedrag van 40.000 dollar voor degene die het eerste woord in één van de boekrollen ontcijfert. Deelnemers kunnen op jacht naar die geldprijzen (en eeuwige roem) schaamteloos leunen op het werk van Seales en collega’s. Zo gaven de wetenschappers ten behoeve van de Vesuvius Challenge duizenden 3D-scans van enkele opgerolde boekrollen en enkele fragmenten van reeds opengemaakte boekrollen vrij. Ook de AI die de onderzoekers gebruikten om inkt in de rollen te detecteren, werd vrijgegeven. Allemaal in de hoop dat anderen ermee aan de slag zouden gaan om de inhoud van de rollen te ontcijferen. En de onderzoekers kwamen zeker niet bedrogen uit. Want velen gingen met de software en scans aan de slag. En vorig jaar lukte het één van de deelnemers om het eerste woord in een verkoolde boekrol te lezen. Met dat succes op zak leek het een kwestie van tijd voor met behulp van AI complete passages uit de boekrol gelezen konden worden. En dat is nu dus gelukt: een driekoppig team – met daarin ook Luke Farritor, de man die vorig jaar als eerste een woordje in de verkoolde boekrol ontwaarde – slaagde erin zo’n 5 procent van de tekst in de boekrol leesbaar te maken. En daarmee hebben de drie de hoofdprijs van 700.000 dollar te pakken.
Vervolg
Het succes smaakt naar meer. Want de organisatie van de Vesuvius Challenge heeft inmiddels aangekondigd dat er een vervolg komt. Het doel zal daarbij zijn om 90 procent van de tekst in de verkoolde boekrol en drie andere reeds gescande verkoolde boekrollen uit Herculaneum te onthullen. De voorwaarden en het prijzengeld worden later dit jaar bekend gemaakt.
Nog meer
En ook dat is slechts de opmaat naar meer. Want uiteindelijk hoopt de organisatie zo de weg vrij te maken om ook de inhoud van de honderden verkoolde boekrollen die nog in de bibliotheek van Napels liggen en die wetenschappers vanwege hun fragiele aard eigenlijk niet durven te openen, te kunnen onthullen. En wie weet worden er dan nog wel andere, ons onbekende werken ontdekt, want niemand weet wat er in deze 2000 jaar oude boekrollen schuilgaat. En deskundigen sluiten dan ook niet uit dat deze onze kennis over de oudheid enorm kunnen aanvullen of zelfs revolutioneren.
En hoogstwaarschijnlijk zijn we zelfs als het lukt om die honderden verkoolde boekrollen die in Herculaneum zijn opgegraven, te ontcijferen, nog niet klaar. Want er zijn sterke aanwijzingen dat de opgravingen waarbij deze boekrollen zijn teruggevonden slechts een deel van de bibliotheek hebben blootgelegd. De bibliotheek zou namelijk nog zeker twee – nog niet verkende – verdiepingen tellen die mogelijk nog veel meer boekrollen herbergen. En dit zou nog niet eens de ‘hoofdbieb’ van de villa zijn geweest; die bibliotheek – die mogelijk duizenden of zelfs tienduizenden Griekse en Latijnse werken herbergde – is namelijk nog niet teruggevonden. “Als die teksten ontdekt worden en als zelfs een klein deel daarvan nog steeds gelezen kan worden, zal dat onze kennis van het leven en de literatuur in de klassieke tijd op een sinds de Renaissance niet meer geziene schaal transformeren,” aldus historicus Garrett Ryan op de site van de Vesuvius Challenge. Het moge duidelijk zijn: over de verkoolde boekrollen uit Herculaneum is het laatste woord nog niet gezegd.
