Paars. Dat woord heeft een Amerikaanse student, geholpen door AI, ontdekt in een boekrol die bijna 2000 jaar geleden tijdens een uitbarsting van de Vesuvius, gelijktijdig met het beroemde Pompeii, bedolven werd onder lava, rotsen en as. Het is een enorme doorbraak: nog niet eerder konden onderzoekers vaststellen wat er in deze verkoolde boekrol – die bij de minste aanraking al dreigt te verpulveren – beschreven stond. Maar het is ook vooral de opmaat naar meer. Veel meer!
Het is 79 na Christus en de Vesuvius – gelegen aan de westkust van het huidige Italië – barst met groot geweld uit. Het nabijgelegen Pompeii wordt volledig bedolven onder as en steen. En ook de Romeinse stad Herculaneum verdwijnt onder half vloeibare lava, rotsen en as. Het duurt eeuwen voor beide steden worden herontdekt en opgegraven. En daarbij stuit men in 1752 in Herculaneum op iets bijzonders: een bibliotheek met honderden boekrollen, die mogelijk toebehoorde aan de schoonvader van Julius Caesar. Veel van die boekrollen zijn ernstig verkoold en dreigen bij de minste aanraking al te verpulveren. Toch wint de nieuwsgierigheid het en maken wetenschappers in de loop der tijd een aantal van deze boekrollen open. Daarbij worden de boekrollen eigenlijk direct vernietigd en kunnen slechts heel kleine fragmenten gelezen worden. Die fragmenten onthullen voornamelijk Griekse, filosofische teksten. Tot op de dag van vandaag zijn er echter nog zo’n 600 uiterst fragiele boekrollen die wetenschappers simpelweg niet durven te openen en waarvan dus – tot groot verdriet van menig historicus – ook onbekend dreigt te blijven wat erin staat.
Paars
Maar er gloort hoop. Want het is een Amerikaanse student gelukt om in zo’n verkoolde, ongeopende boekrol een eerste woord te ontrafelen. Met behulp van kunstmatige intelligentie heeft hij in de boekrol een Grieks woord gespot dat zoiets betekent als ‘paars’. Het is een opwindende ontdekking. Enerzijds natuurlijk omdat daarmee de hoop dat we ooit toch te weten zullen komen wat er in deze verkoolde boekrollen beschreven staat, wordt aangewakkerd. Maar anderzijds zeker ook omdat het woord ‘paars’ heel zeldzaam is in teksten uit de oudheid.
Eerder onderzoek
Aan de ontdekking is jaren van onderzoek, door verschillende wetenschappers, voorafgegaan. Eén van die onderzoekers is Brent Seales, een professor aan de universiteit van Kentucky. Hij schreef eerder geschiedenis door een verbrande en zeer kwetsbare boekrol die in 1970 in Israël werd teruggevonden, zonder te openen, te lezen. Hij maakte daartoe 3D CT-scans van de boekrol, die hem vervolgens in staat stelden om die boekrol ‘virtueel te openen’ en te lezen (zie het filmpje hieronder).
Uiteindelijk konden Seales en collega’s zo onthullen dat de boekrol fragmenten uit het Bijbelboek Leviticus herbergde. Het onderzoek leek ook het ontrafelen van de inhoud van de boekrollen uit Herculaneum een stap dichterbij te brengen. Maar er was één probleem. De inkt die in de boekrol uit Israël was gebruikt, bevatte metalen die vrij duidelijk oplichtten op moderne scans ervan. Maar de boekrollen uit Herculaneum zijn beschreven met een op koolstof gebaseerde inkt die nauwelijks contrasteert met het onderliggende – eveneens op koolstof gebaseerde – papyrus. En dat maakt het een stuk lastiger om de rollen virtueel te openen en te lezen. Tot Seales zich realiseert dat de inkt subtiele veranderingen veroorzaakt in het papyrus die met behulp van kunstmatige intelligentie wellicht aan het licht kunnen worden gebracht. Hij ontwikkelt daarop een machine learning-model dat aan de hand van die subtiele veranderingen in het papyrus onderscheid moet maken tussen beschreven en onbeschreven stukjes papyrus. Hij traint het machine learning-model door het CT-scans van fragmenten van reeds geopende boekrollen uit Herculaneum voor te leggen. En met succes: het model bleek aan de hand van subtiele veranderingen in het papyrus vast te kunnen stellen welk deel ervan beschreven was.
Vesuvius Challenge
Het succes van Seales en collega’s trok de aandacht van twee ondernemers die vervolgens in maart van dit jaar de Vesuvius Challenge lanceerden. Met de Challenge is een hoofdprijs van 700.000 dollar gemoeid. Dat geld is voor degene die er als eerst in slaagt om vier tekstpassages uit twee verkoolde, maar intacte boekrollen uit Herculaneum te lezen. Ook zijn er kleinere geldprijzen voor mijlpalen op weg daarnaartoe, zoals een geldbedrag van 40.000 dollar voor degene die het eerste woord in één van de boekrollen ontcijfert. Deelnemers kunnen op jacht naar die geldprijzen (en eeuwige roem) schaamteloos leunen op het werk van Seales en collega’s. Zo gaven de wetenschappers ten behoeve van de Vesuvius Challenge duizenden 3D-scans van de twee opgerolde boekrollen en enkele fragmenten van reeds opengemaakte boekrollen vrij. Ook de software die de onderzoekers gebruikten om inkt in de rollen te detecteren, werd vrijgegeven. Allemaal in de hoop dat anderen ermee aan de slag zouden gaan om de inhoud van de rollen te ontcijferen.
En de onderzoekers kwamen zeker niet bedrogen uit. Want velen gingen met de software en scans aan de slag. Onder hen ook mensen die zich volledig storten op het in kaart brengen van de 3D-structuur van de boekrollen en – zodra ze die helder hebben – op het virtueel uitrollen ervan. En tegen de zomer waren honderden vierkante centimeters boekrol dan ook al virtueel geopend! Een doorbraak volgde in augustus toen één van de deelnemers – na zich uren op de virtueel uitgerolde fragmenten blind te hebben gestaard – een ‘crackle’ ontdekte: een patroon in het papyrus die leek te hinten op de aanwezigheid van inkt. Het was een enorme ontdekking, want nog nooit was er in een ongeopende boekrol uit Herculaneum inkt ontdekt! Vanzelfsprekend gingen de deelnemers daarna op zoek naar meer ‘crackles’. Maar die zoektocht verliep stroef; de ‘crackles’ leken gek genoeg vrij zeldzaam in fragmenten van de virtueel geopende boekrollen. Student Luke Farritor kwam deze zoektocht naar ‘crackles’ ook ter ore en hij besloot een machine learning-model te ontwikkelen dat dergelijke ‘crackles’ kon opsporen. Hij trainde het model in eerste instantie aan de hand van die ene ontdekte ‘crackle’, waarna het in andere delen van de boekrol verder zocht. En met elke ‘crackle’ die het ontdekte, werd het beter en ontdekt het meer ‘crackles’, waardoor het nog beter werd. En al snel begon het model zelfs ‘crackles’ aan te wijzen die met het blote oog niet te zien waren. En spoedig begonnen die ontdekte ‘crackles’ ook iets te vormen wat leek op letters en zelfs woorden! En niet lang daarna diende Farritor – op jacht naar die 40.000 dollar, weggelegd voor degene die als eerste een woord in de boekrol kon lezen – onderstaande afbeelding in, afkomstig van een stukje papyrus dat diep in de boekrol verscholen zit. En daarop is inderdaad het eerste woord redelijk goed zichtbaar.
De betekenis van paars
Volgens papyrologen staat er dus zoiets als ‘paars’ en verwijst die term mogelijk naar verf of kleding. Het is een woord dat nog niet eerder in de Herculaneum-rollen is aangetroffen, zo vertelt papyroloog Federica Nicolardi. “Paarse verf was iets wat in het oude Rome zeer gewild was en gemaakt werd van de klieren van zeeslakken. Dus de term kan verwijzen naar paarse verf, paarse kleding of zelfs de rang van mensen die zich deze verf konden veroorloven. Maar belangrijker nog dan dit individuele woord is dat we iets kunnen lezen. Het betekent namelijk dat het wellicht mogelijk is om de tekst van de gehele boekrol te reconstrueren!”
Meer woorden verschijnen
Waar die boekrol over handelt, blijft voor nu gissen. Maar waarschijnlijk niet lang meer. Inmiddels zijn er namelijk al meer woorden in de omgeving van het woord dat Farritor voor het eerst zag, gespot. Het lijkt te gaan om woorden die zoiets betekenen als ‘bereiken’ en ‘vergelijkbaar’. Die verzameling woorden doet bij deskundigen nog geen belletje rinkelen en daarmee is er een gerede kans dat de tekst in de boekrol ons nog niet bekend is.
Optimisme overheerst
De snelheid waarmee de ontdekkingen omtrent deze boekrollen zich de laatste tijd – natuurlijk geholpen door het prijzengeld – opvolgen, stemt wetenschappers optimistisch dat we spoedig meer zullen weten en deze boekrollen – voor het eerst in 2000 jaar – weer in hun geheel gelezen zullen worden. “Deze teksten werden door mensenhanden geschreven in een tijd waarin wereldreligies opkwamen, het Romeinse Rijk nog heerste en veel delen van de wereld nog onverkend waren,” benadrukt Seales. “Veel geschriften uit die tijd zijn verloren gegaan.” En lang werd gedacht dat ook de Herculaneum-rollen als verloren moesten worden beschouwd. Maar dat maken wetenschappers nu ongedaan. In eerste instantie hopelijk voor de twee boekrollen die centraal staan in de Vesuvius Challenge, maar later mogelijk ook voor die 600 andere boekrollen die onmogelijk geopend kunnen worden. Het kan een schat aan informatie opleveren over de oudheid, zo verwachten historici.
Een analyse van de teksten en conclusies over hun historisch belang zullen echter nog even op zich laten wachten. Eerst moeten we helder krijgen wat er nu precies in die boekrollen staat. Dat onderzoek heeft door de Vesuvius Challenge al een enorme impuls gekregen en houdt ongetwijfeld ook de komende maanden nog momentum; deelnemers aan de Challenge hebben namelijk tot 31 december 2023 de tijd om een groter deel van de boekrollen te ontcijferen en zo aanspraak te maken op 700.000 dollar prijzengeld.
