Ook hier nam het opiatengebruik vanaf het eind van de vorige eeuw schrikbarend snel toe. En daarmee groeide ook de vrees voor ‘Amerikaanse toestanden’. Maar dat doemscenario lijkt afgewend.
In The Lancet wonden deskundigen er vorige week geen doekjes om: de Amerikaanse opiatenepidemie is springlevend én dreigt – zonder ingrijpen – zelfs pandemische vormen aan te nemen. De wetenschappers vestigen hiermee de aandacht op een groot, maar zeker niet nieuw probleem: de Amerikaanse opiatencrisis vindt haar oorsprong in de jaren negentig van de vorige eeuw, toen de farmaceutische industrie op bijna agressieve wijze het laagdrempelige gebruik van opiaten aanmoedigde en daarbij de leugen dat sommige opiaten geenszins verslavend waren, niet schuwden. Het leidde tot een explosieve toename van het gebruik van opiaten. Miljoenen Noord-Amerikanen raakten verslaafd en bijna 600.000 mensen in de VS en Canada kwamen sinds 1999 door een overdosis aan opioïden om het leven.
Groeiend probleem
En het probleem groeit nog steeds, zo stellen onderzoekers in The Lancet. Want met meer dan 76.000 Noord-Amerikaanse doden door toedoen van een overdosis aan opiaten was 2020 het meest dodelijke jaar sinds de start van de opiatencrisis. En de verwachting is dat het totale aantal doden in Noord-Amerika door een overdosis aan opioïden nog voor 2030 zal verdubbelen naar 1,2 miljoen. Bovendien, zo benadrukken de onderzoekers, is de opiatencrisis geen typisch Amerikaans probleem meer. In steeds meer landen worden opiaten vrijmoediger voorgeschreven en neemt het gebruik ervan – net als de (verslavings)problematiek die dat met zich meebrengt – toe. En zo begint de opiatenepidemie – om even in epidemiologische termen te blijven – pandemische vormen aan te nemen.
Opiaten zijn sterke pijnstillers die historisch gezien vooral worden voorgeschreven om (zware) pijn te bestrijden na operaties of tijdens palliatieve (kanker)zorg. Maar een paar decennia geleden is daar verandering in gekomen en zijn zorgverleners de opiaten – aangemoedigd door enkele farmaceutische bedrijven – breder gaan toepassen en bijvoorbeeld ook gaan voorschrijven bij allerlei vormen van chronische pijn.
Nederland
En ook in Nederland is het gebruik van opiaten vanaf het eind van de vorige eeuw behoorlijk toegenomen, zo vertelt dr. Mette Heringa, apotheker-onderzoeker bij SIR Institute for Pharmacy Practice and Policy. “Dat was het resultaat van een opeenstapeling van factoren. Zo kwamen er in die tijd nieuwe opiaten op de markt die door farmaceuten – onterecht overigens, zo bleek later – als minder verslavend en daarmee als een veiliger alternatief voor morfine werden neergezet. Daarnaast veranderde ook de cultuur rondom pijn: men vond dat patiënten geen pijn moesten hebben en in ziekenhuizen werd pijn actiever gemeten en bestreden. Tenslotte kwam in diezelfde periode ook aan het licht dat minder sterke pijnstillers (de NSAIDs) bij ouderen relatief vaak tot maagbloedingen en hart- en vaatziekten leidden en artsen werden daarom opgeroepen om voorzichtig te zijn met het voorschrijven daarvan. Het had een verschuivingseffect: de minder sterke pijnstillers werden regelmatig ingeruild voor opiaten.” Dat alles samen leidde tussen 2010 en 2020 tot een vervijfvoudiging van het gebruik van opiaten in Nederland. Zo kreeg in 2018 ongeveer 1 op de 30 Nederlanders een opiaat voorgeschreven.
Het zijn indrukwekkende cijfers, maar daarmee ligt het opiatengebruik nog altijd 4 tot 5 keer lager dan in de VS. “Dat komt deels doordat ons gezondheidszorgstelsel anders in elkaar steekt, maar deels bijvoorbeeld ook doordat farmaceutische bedrijven in de VS zich met hun advertenties rechtstreeks op consumenten mogen richten en dat in Europa niet is toegestaan,” vertelt Heringa. “Ten slotte is het ook zo dat we hier wat betreft opiatengebruik wat achterliepen op Noord-Amerika en daardoor ook in een iets eerdere fase zicht kregen op de problemen die in Amerika door opiaten ontstonden en vervolgens ook vroeger konden ingrijpen.” Maar hoewel Amerikaanse toestanden konden worden afgewend, ging het ook in Nederland in individuele gevallen soms goed mis. “Er is een toename van mensen die met een opiaatoverdosering in het ziekenhuis belanden,” stelt Heringa. “Gelukkig zien we hier niet de door opiaten ingegeven maatschappelijke ontwrichting zoals in de VS, die ontstond doordat het illegale gebruik van opiaten – en daarmee ook het risico op overdosering – toenam.”
Afgevlakt
Inmiddels hinten de cijfers er voorzichtig op dat het gebruik van opiaten in Nederland wat afvlakt. “En misschien zelfs wat afneemt – al is het meten van opiatengebruik in coronatijd wat lastig,” merkt Heringa op. De afvlakking of afname is ongetwijfeld te danken aan een stukje bewustwording. “De laatste jaren zie je dat er veel aandacht is voor opiatengebruik. Ook wordt er op regionaal niveau steeds vaker afgesproken om bijvoorbeeld rondom operaties terughoudender te zijn met het voorschrijven van opiaten.” Het zijn vrij eenvoudige manieren om het aantal nieuwe opiatengebruikers te beperken. Een stuk lastiger is het echter om bestaand gebruik aan te pakken. “Je kunt niet vandaag tegen een patiënt zeggen dat hij of zij morgen moet stoppen. Dat vereist dat je het gebruik afbouwt, misschien alternatieven vindt en de patiënt ook goed begeleidt.”
TAPTOE
Hoewel de afvlakkende cijfers optimistisch stemmen, is het problematisch gebruik van opiaten nog niet bezworen. Om er meer grip op te krijgen en mensen met een opioïdenverslaving beter te kunnen helpen, is daarom in 2019 het onderzoeksproject TAPTOE (Tackling And Preventing The Opioid Epidemic) van start gegaan met subsidie van NWO. Het onderzoeksproject – waarbinnen wetenschappers van verschillende universiteiten, zorginstellingen en beroeps- en patiëntenverenigingen de krachten bundelen – loopt vijf jaar en kent verschillende invalshoeken. “In het Radboudumc wordt bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar hoe je opiatengebruik het beste kunt afbouwen bij verslaving,” vertelt Heringa, lid van het TAPTOE-onderzoeksteam. “En vanuit de Universiteit Utrecht wordt gekeken hoe een verslaving zich vanuit patiëntperspectief ontwikkelt, terwijl aan de Universiteit Leiden onderzoek wordt gedaan naar alternatieve pijnstillers (bijvoorbeeld een combinatie van bestaande pijnstillers).
Het doel van TAPTOE is helder: ‘Amerikaanse toestanden’ voorkomen zonder dat patiënten onnodig pijn lijden. Hoewel het onderzoeksproject nog in volle gang is, is Heringa optimistisch dat dat gaat lukken. “Maar het blijft opletten.” Want er zullen altijd patiënten of situaties zijn die opiaten vereisen en daarom is het onmogelijk om ze volledig in de ban te doen. Het betekent dat artsen zorgvuldige afwegingen moeten maken als ze overwegen om opiaten voor te schrijven. Hetzelfde geldt overigens wanneer ze overwegen om een opiatengebruiker af te laten bouwen. “Je wilt iemand niet de illegaliteit in duwen,” merkt Heringa op. “En zo blijft het balanceren: zoeken naar het juiste middel in de juiste dosis voor de juiste patiënt en met de juiste begeleiding. En wat dat betreft, valt er in Nederland zeker nog wel wat te winnen.”
