Zelfs honderd jaar na de ontdekking blijft het graf van Toetanchamon met mysteriën omgeven. Al zijn er hoogstwaarschijnlijk geen geheime kamers, en zeker geen overblijfselen van Nefertiti.
Op 4 november 1922, vandaag precies een eeuw geleden, zette de Britse archeoloog Howard Carter zijn voet op de eerste traptrede naar het graf van Toetanchamon. Hoewel hij in de Egyptische Vallei der Koningen, waar alle farao’s van die tijd begraven zijn, al jaren op zoek was naar de grafkamer, had hij niet kunnen bevroeden wat hem te wachten stond: de grootste archeologische ontdekking van de twintigste eeuw. Het graf bleek in puntgave conditie. Het was niet eerder geplunderd of geopend, omdat er hutten bovenop stonden en zand voor de opening lag. Bovendien was het een klein en dus relatief onopvallend graf.
Van traptrede naar sarcofaag
Maar het was nog een hele weg van die eerste traptrede tot de grote sarcofaag van Toetanchamon, die stierf in 1324 voor Christus. Eerst werd de voormuur weggehaald en het puin geruimd. Daarachter kwam een negen meter lange gang tevoorschijn, die naar beneden liep. De onderzoekers stuitten vervolgens op een muur met de verzegeling in de naam van Toetanchamon. Het bewees definitief dat het graf nog in tact was. In de volgende ruimte vonden ze een schat aan bijzondere voorwerpen, bedoeld voor de koning om mee te nemen naar het hiernamaals. Denk aan houten koningsbeelden, juwelen, een wijnvoorraad en een vergulde troon, maar ook een collectie kledingstukken. Er lag zoveel dat de archeologen maanden nodig hadden om alles te ordenen en te documenteren.
Pas ruim vier maanden na die eerste traptrede kwamen ze in de eigenlijke grafkamer terecht met de sarcofaag en het beroemde dodenmasker. Toetanchamon bleek de zoon van koning Achnaton en was al op 9-jarige leeftijd gekroond tot farao. Lang zat hij niet op de troon: de jonge koning stierf al op 19-jarige leeftijd. Daardoor was hij zeker niet een van de belangrijkste farao’s uit het oude Egypte.
Niets wat erop lijkt
Wat maakt de ontdekking van zijn graf dan zo belangrijk? “De vondst is vooral spectaculair omdat het een ongeschonden koningsgraf is uit het oude Egypte en we hebben helemaal niets wat daarop lijkt”, legt Olaf Kaper, professor in de Egyptologie aan de Universiteit Leiden, uit aan Scientias.nl. Veel van de graven van de oude farao’s zijn al snel na hun dood geplunderd door dieven. Er viel immers veel te halen, net als in het graf van Toetanchamon. “Het graf lag vol met duizenden voorwerpen, die ons veel vertellen over het oude Egypte en de rol van de koningen. We hebben bijvoorbeeld veel geleerd van de kleding die Toetanchamon droeg. De gebruikte materialen en stoffen waren veel weelderiger dan gedacht. Koningen werden vaak afgebeeld in een witte kilt, maar in werkelijkheid droegen ze heel andere en kleurige kleding.”
Welvarende periode
Er lag ook bijzonder veel goud in het graf. “Dat had vooral een religieuze reden. In Egypte waren koningen halfgoden en na hun dood zouden ze vanuit de hemel als goden ‘doorregeren’. Het graf vertelt dus iets over het overlijden en de toekomst van de farao, maar veel minder over hun verleden. We zijn niet zoveel te weten gekomen over het korte leven van Toetanchamon”, aldus Kaper. Maar wel over de rijke cultuur van het oude Egypte, de manier waarop de Egyptenaren met het overlijden van koningen omgingen en over de grote welvaart die het mogelijk maakte om hen zo te kunnen begraven. Kaper: “Het was een heel welvarende tijd in het oude Egypte die enkele honderden jaren aanhield en waarin heel veel goud het land binnenkwam. Egypte had meerdere koloniën in Afrika maar vooral uit Nubië kwam veel goud.”
Het is niet alleen fascinerend dat het graf zo rijk gevuld was, maar ook dat het zoveel kennis verschaft over die tijd. “Het heeft ons bijvoorbeeld geleerd dat de elite een internationale cultuur kende in deze periode. Er werd altijd gedacht dat Egypte veel invloed had op andere landen, maar weinig buitenlandse cultuur naar binnen haalden. Uit het graf van Toetanchamon blijkt dat er ook veel uit andere landen kwam. Het leven was cultureel gezien veel rijker dan je misschien zou verwachten.”
De geheime kamers
In 2015 ontstond er plots ophef rond het graf van Toetanchamon. Egyptoloog Nicholas Reeves kwam met de hypothese dat er nog twee extra kamers achter het graf verborgen lagen, waarvan eentje het graf zou zijn van Nefertiti, de beeldschone vrouw van de vader van Toetanchamon.
Kaper is regelmatig in de grafkamer van Toetanchamon geweest en deed onder meer onderzoek naar de kleding die de farao droeg. Van een extra kamer had hij nooit enig vermoeden, maar het idee sprak hem in eerste instantie aan. “Ik was eerst erg enthousiast over de mogelijkheid dat er extra kamers waren. Het was iets waar niemand ooit eerder aan had gedacht en het leek me goed mogelijk, maar na uitgebreid onderzoek is er niets dat daarop wijst.”
De 3D-scans die Reeves liet maken, suggereerden dat er scheuren zaten in het pleisterwerk, die zouden kunnen wijzen op twee doorgangen. Maar dat het om het graf van Nefertiti zou gaan, daar was Kaper direct al sceptisch over, ook al is bekend dat veel spullen in het graf van Toetanchamon zijn hergebruikt uit eerdere koningsgraven. “De naam Nefertiti verschijnt nergens in het materiaal.”
Geen enkel bewijs
Maar een tweede scan een jaar later maakte een eind aan de speculaties: er werden geen bewijzen gevonden voor een verborgen ruimte. En een derde scan in 2018 bevestigde nog eens: er zijn geen geheime kamers in het graf van Toetanchamon. Wat die eerste scan dan liet zien? Vermoedelijk reflecteerde het beschilderde pleisterwerk de radarsignalen, of het gaat om barsten in de rotsbodem van het Dal der Koningen, die overal aanwezig zijn.
Maar Reeves legde zich daar niet bij neer en zocht door. Vorige maand maakte hij bekend dat hij verborgen hiërogliefen had gevonden. Het zou gaan om een overgeschilderde cartouche, een ovalen omcirkeling van de naam van een Egyptische koning. De cartouche van zijn troonopvolger koning Eje zou over de cartouche van Toetanchamon die Nefertiti begroef heen zijn geschilderd. “Een dergelijke decoratie zou niet te zien zijn als het de tombe van Toetanchamon was”, zegt Reeves daarover in Britse krant The Guardian.
Andere opvolger
Maar volgens Kaper zegt dit allemaal niet zoveel. “Ik heb Reeves’ nieuwe gegevens nog niet gezien dus dat moeten we afwachten, maar als er een naam van een koning is overgeschilderd dan is dat waarschijnlijk omdat er toch een andere opvolger voor Toetanchamon kwam dan eerder was verwacht. Er is geen enkele aanwijzing dat het om Nefertiti zou gaan.” Hij bevestigt dat er geen verborgen kamers zijn. “Er is met allerlei scanapparatuur gezocht en er is niets gevonden. Reeves wil dat niet accepteren en zegt nu een nieuwe aanwijzing te hebben gevonden.” Maar bewijzen zijn er nog niet.
Klein graf
Toetanchamon is weliswaar in een voor die tijd klein graf begraven. Dat zou een aanwijzing kunnen zijn voor de aanwezigheid van extra kamers, maar volgens de egyptoloog is er een heel andere verklaring. “Dat het zo’n klein graf was komt ongetwijfeld, omdat er veel haast was met de bouw ervan. Toetanchamon overleed op 19-jarige leeftijd. Dat was onverwacht, waardoor er snel iets geregeld moest worden, mogelijk met een al eerder gemaakt graf van een niet-koninklijke eigenaar.”
Geen extra kamers dus, en geen graf van Nefertiti. Maar dat maakt de ontdekking van het graf van Toetanchamon zeker niet minder spectaculair. De ruimtes zijn van een onnoemelijke archeologische waarde en vergen nog vele jaren aan onderzoek om alles in kaart te brengen. “Er is nog zoveel werk te verzetten. Er zijn meer dan vijfduizend voorwerpen gevonden, die ons nog veel meer kunnen vertellen over Toetanchamon en het leven in die tijd.”
