Zolang als er mensen bestaan, zijn er sieraden om onszelf mee te versieren, van kettingen en armbanden tot spelden en oorhangers. Maar ze dienden niet alleen ter decoratie, vroeger maakten we er ook mee kenbaar tot welke stam we behoorden. En dat heeft wetenschappers nu geholpen om een aantal nieuwe volkeren te identificeren.
Ze vergeleken duizenden sieraden uit de ijstijd in Europa, daterend van 34.000 tot 24.000 jaar geleden. Er bleken maar liefst negen verschillende groepen jager-verzamelaars te zijn geweest binnen de gehele Europese bevolking uit die tijd, ook wel het Gravettien genoemd. Ieder volk had ornamenten en sieraden in een eigen stijl.
DNA-onderzoek
Aanvullend werd DNA afkomstig van begraafplaatsen geanalyseerd. Dat maakte duidelijk dat er ook overlap was: sommige stammen deelden dezelfde culturele verfraaiingen, ook al waren ze van een andere afkomst. “We hebben aangetoond dat je twee genetisch verschillende groepen mensen kunt hebben, die dezelfde cultuur delen”, zegt hoofdonderzoeker Jack Baker van de University of Bordeaux.
Teken van diversiteit
Zoals gezegd: sieraden zijn van alle tijden. De eerste mensen versierden zich 140.000 jaar geleden al met kralen gemaakt van schelpen, zo blijkt uit vondsten in Marokko. Maar het dragen van sieraden werd 45.000 jaar geleden pas echt een wijdverspreid gebruik, toen de gewoonte zich verspreidde over Europa als een manier om je te identificeren.
“Dat was het moment waarop persoonlijke versieringen een teken werden van diversiteit, wat het voor onderzoekers mogelijk maakt om hun rol als cultureel kenmerk beter te onderzoeken”, legt Baker uit, die duizenden handgemaakte kralen en hangers verzamelde van 112 vindplaatsen over heel Europa, van Portugal tot Rusland.
Vissenstaarten en uilen
Gezien hun leeftijd en andere gevonden voorwerpen uit die tijd werden de sieraden altijd toegeschreven aan één culturele periode, het Gravettien genaamd. De cultuur is het bekendst van zijn Venus-figuren, waaronder de Venus van Willendorf en verdween net voor de piek van de laatste ijstijd.
Maar eenmaal allemaal bij elkaar verzameld, bleken de sieraden een stuk diverser dan gedacht. Er waren 134 verschillende typen kralen, gemaakt van dierenbotten, tanden, schelpen, amber en steen. Sommigen leken op vissenstaarten, anderen op uilen. De meesten zijn gevonden in de ruïnes van Gravettiaanse nederzettingen, enkelen zijn afkomstig uit begraafplaatsen waar ook DNA is verzameld.
Fluïde culturen
Uiteindelijk wisten de onderzoekers al die sieraden te ordenen, zodat het mogelijk werd om ze met elkaar te vergelijken. En wat bleek: er waren negen verschillende culturele groepen te onderscheiden met unieke voorkeuren voor verschillende soorten kralen, afhankelijk van de plek waar ze woonden. De sieraden werden mogelijk zelfs speciaal gedragen, zodat mensen elkaar snel konden identificeren als lid van het ene of het andere volk. Dit was overigens niet in steen geschreven. De culturele grenzen waren fluïde en naburige groepen konden soms ook van stijl ruilen, dus had eerst de ene stam kettingen van kleine tanden en de andere van grote dan kon dat na verloop van tijd omdraaien.
Maar dat is niet het hele verhaal. Het DNA-onderzoek in combinatie met de patronen van de voorwerpen, maakte dat onderzoekers allerlei verschillende volken konden identificeren. Zo bleken er twee verschillende culturen te bestaan in wat nu Italië is, terwijl eerder DNA-bewijs uitwees dat er maar één groep was. En in een andere regio, waar nu Frankrijk en België liggen, versierden personen met een verschillende genetische achtergrond zich met dezelfde soort sieraden.
Een mijlpaal
Onderzoekers hebben eerder gewaarschuwd voor het mengen van archeologisch en genetisch bewijs. Maar archeoloog Peter Jordan van de Lund University prijst de onderzoekers en spreekt van een mijlpaal, omdat voor het eerst is aangetoond dat het gecombineerd bestuderen van oude voorwerpen en DNA juist tot nieuwe onthullingen leidt over de relaties en de cultuur van de verschillende bevolkingsgroepen in het oude Europa, iets wat met alleen DNA-onderzoek óf archeologische vondsten niet was gelukt.
Wat ook bijzonder is aan de ontdekking is dat zelfs tijdens die duistere ijstijd onze voorouders in staat waren om prachtige sieraden te maken om zich te identificeren als volk en zich te onderscheiden van anderen, aldus Baker. “De behoefte om bij een groep te horen, die mensen nu nog steeds voelen, is diep geworteld in onze gedeelde geschiedenis en speelde een belangrijke rol bij hoe de mensen in het Gravettien zich versierden.”
