De variant is niet alleen besmettelijker, maar ook schadelijker.
De nieuwe variant wordt aangeduid als de VB-variant, zo schrijven onderzoekers in het blad Science. De variant is in Nederland ontdekt en waarschijnlijk ergens aan het eind van de jaren tachtig of begin jaren negentig van de vorige eeuw in ons land ontstaan. Onderzoek wijst uit dat de variant zowel besmettelijker als gevaarlijker is. Maar het goede nieuws is dat het immuunsysteem van mensen die met de nieuwe variant besmet zijn zich na behandeling net zo snel herstelt als dat van mensen die andere varianten van het HIV-1-virus onder de leden hebben.
Het onderzoek
De onderzoekers kwamen de nieuwe variant op het spoor dankzij het onderzoeksproject BEEHIVE (Bridging the Epidemiology and Evolution of HIV in Europe). Binnen dit project buigen wetenschappers zich steekproefsgewijs over HIV-1-virussen die in Oeganda en Europa voorkomen. Het doel is om zo meer inzicht te krijgen in de evolutie van het virus. En tijdens dit onderzoeksproject stuitten de wetenschappers op een tot voor kort onbekende variant van het HIV-1-virus. Deze variant werd in de steekproef bij 17 mensen aangetroffen, waarvan er 15 afkomstig waren uit Nederland. Omdat de variant met name onder Nederlandse patiënten werd aangetroffen, gingen de onderzoekers na of ze de virusvariant ook onder een veel grotere groep Nederlanders (6700 HIV-positieve patiënten) konden vinden. Het onderzoek wijst uit dat maar liefst 92 van deze Nederlanders besmet was met de VB-variant.
Besmettelijker en gevaarlijker
En deze variant heeft bijzondere eigenschappen, zo blijkt uit vervolgonderzoek. Zo blijken individuen die met deze variant besmet zijn (voorafgaand aan een antiretrovirale behandeling) tussen de 3,5 en 5,5 keer meer virusdeeltjes in hun bloed te hebben dan individuen die met andere HIV-varianten besmet zijn. Ook is de kans dat ze het virus op anderen overdragen, groter. Daarnaast blijkt de VB-variant ook schadelijker voor het afweersysteem. Zo neemt het aantal CD4-cellen (die een belangrijke rol spelen in ons immuunsysteem) voorafgaand aan behandeling bij mensen met de VB-variant 2 keer sneller af dan bij mensen met een andere HIV-variant. Het betekent heel concreet dat mensen met de VB-variant – zonder behandeling – een grotere kans hebben om aids te ontwikkelen. Gelukkig blijkt uit het onderzoek ook dat de VB-variant net zo goed te behandelen is als andere varianten.
“Het publiek hoeft zich geen zorgen te maken,” zo stelt Chris Wymant, hoofdauteur van de nieuwe studie. “De vondst van deze variant benadrukt alleen nogmaals hoe belangrijk de reeds getroffen maatregelen (zoals het regelmatig testen van mensen met een verhoogde kans op HIV en het vroegtijdige diagnosticeren en behandelen van patiënten) zijn. Zo beperken we de schade die HIV aan het immuunsysteem kan aanrichten en verzekeren we ons ervan dat het virus zo snel mogelijk de kop in wordt gedrukt en besmetting van anderen voorkomen wordt. Die principes zijn ook allemaal even sterk van toepassing op de VB-variant.”
Langdurige aanloop
Die VB-variant waart overigens ook al een tijdje rond, zo blijkt uit het onderzoek. Afgaand op kleine genetische variaties tussen de bij verschillende individuen aangetroffen VB-varianten van het HIV-1-virus denken de onderzoekers dat de variant zo rond de dertig jaar geleden al ontstaan is. Dat het zolang geduurd heeft om de nieuwe variant te identificeren, heeft meerdere redenen, zo legt Wymant uit. “HIV tast individuen op uiteenlopende manieren aan: sommigen ontwikkelen binnen enkele maanden aids, anderen krijgen pas na decennia klachten en sommigen hebben een virale lading die duizenden keren hoger is dan die van anderen. Tot voor kort werd gedacht dat dat allemaal te herleiden was naar het immuunsysteem: het ene immuunsysteem zou het virus beter kunnen bestrijden dan het andere. Maar in 2007 opperde professor Christophe Fraser (tevens één van de auteurs van deze nieuwe studie, red.) dat het virus zelf er ook toe deed en dat niet alle virussen even sterk geneigd zijn om een ernstige of juist milde HIV-infectie te veroorzaken. Het duurde jaren voor dat idee geaccepteerd werd en uiteindelijk werd in 2014 het BEEHIVE-project gestart om te achterhalen welke veranderingen in het genoom van het virus relevant zijn voor de virulentie (oftewel: de besmettelijkheid, red.) van het virus.” Vervolgens duurde het nog een aantal jaren voor er methoden waren om genomen van het HIV-1-virus op grote schaal te kunnen sequencen. “En het heeft daarna ook enkele jaren gekost om deze specifieke studie te voltooien, want we beschrijven de VB-variant vanuit veel verschillende invalshoeken. Daarnaast zijn het voor ons epidemiologen natuurlijk ook twee heel drukke jaren geweest..”
Bijzonder
Dat het onderzoek nu resulteert in de ontdekking van een nieuwe HIV-1-variant die besmettelijker en gevaarlijker is, is bijzonder. “HIV muteert heel snel,” zo stelt Wymant. “Elke patiënt heeft een virus dat weer anders is en dat virus verandert door de tijd heen ook.” En zo kent het HIV-1-virus dan ook reeds verschillende varianten. En toch is de ontdekking van de VB-variant uniek. “Het vinden van een nieuwe variant is normaal,” stelt Wymant. “Maar het vinden van een nieuwe variant met ongebruikelijke eigenschappen is dat niet. Zeker niet als het gaat om een variant die veel besmettelijker is.”
Hoe de variant precies ontstaan is, is op dit moment onduidelijk. “Nieuwe vormen van bestaande virussen kunnen op verschillende manier ontstaan. Bijvoorbeeld door recombinatie.” Daarvan is sprake als twee verschillende virussen tegelijkertijd een cel infecteren en vervolgens tijdens het replicatieproces stukjes RNA uitwisselen. De VB-variant lijkt echter niet op deze wijze te zijn ontstaan. “Het lijkt erop dat het virus de mutaties over een langere periode, één voor één, verkregen heeft.” Een beter passende verklaring is dan ook dat het virus de mutaties heeft opgelopen tijdens een lange transmissieketen, waarbij het van de ene op de andere persoon is overgesprongen en zo gaandeweg de vele mutaties heeft opgedaan die nu in één klap zijn ontdekt. “Een derde mogelijkheid is dat het virus een ongebruikelijk lange infectie in één individu heeft veroorzaakt, zonder dat dit individu een succesvolle behandeling – gericht op het stoppen van de vermenigvuldiging en evolutie van het virus – heeft ondergaan. Helaas hebben we op dit moment niet de data die nodig is om vast te stellen of het virus in meerdere of één individu is geëvolueerd. Dat komt doordat die evolutie grotendeels voor 1992 plaatsvond en in die tijd lieten de meeste HIV-patiënten de genetische sequentie van het virus waarmee ze besmet zijn nog niet vaststellen.”
Nederland
Dat de nieuwe variant in Nederland is ontstaan, is zo op het eerste gezicht opmerkelijk. De goede zorg waar HIV-patiënten in ons land op kunnen rekenen, kan de evolutie van nieuwe varianten namelijk sterk hinderen, zo legt Wymant uit. “Nederland levert al jaren goede zorg aan HIV-patiënten door antiretrovirale middelen zo snel als mogelijk aan zoveel mogelijk mensen aan te bieden. Die succesvolle behandeling verbetert niet alleen de gezondheid van de patiënt die deze ondergaat, maar voorkomt ook dat de patiënt het virus aan andere overdraagt. En dat ontzegt het virus ook weer de mogelijkheid om te evolueren tot een besmettelijkere variant. Want: virussen kunnen niet muteren als ze zich niet kunnen repliceren. We stellen in onze studie dan ook dat de nieuwe variant ondanks en dus niet door toedoen van dat sterke Nederlandse behandelplan ontstaan is.” Een kwestie van pech hebben, dus. “Aan de andere kant is het wel zo dat de uitstekende monitoring van het virus in Nederland het wel waarschijnlijker maakt dat we zo’n nieuwe variant (als deze dan toch ontstaat) opmerken.”
Retour
Veruit de meeste gevallen van de VB-variant zijn tot op heden in Nederland aangetroffen. “In onze data hebben we in Zwitserland nog één individu met deze variant aangetroffen. En ook in België is één individu met deze variant bekend,” vertelt Wymant, die vermoed dat er elders nog wel meer gevallen op ontdekking wachten. “Door de genetische sequentie van de variant openbaar te maken stellen we onderzoekers in verschillende landen nu in staat om hun eigen data erop na te slaan.” Het moet uitwijzen hoe wijdverspreid de VB-variant werkelijk is. In Nederland is de variant overigens sinds 2010 weer op zijn retour. “Waarschijnlijk is dat het resultaat van de Nederlandse inspanningen om de transmissie van alle HIV-virussen – ongeacht welke variant het is – terug te dringen.”
De ontdekking van de nieuwe variant roept natuurlijk de vraag op of er nog meer varianten op ontdekking wachten. Wymant is duidelijk: “Absoluut, zowel voor HIV als voor andere ziekteverwekkers die infectieziekten veroorzaken. En daarom is het ook zo belangrijk om routinematig genetische data van ziekteverwekkers te verzamelen.”
