Wanneer de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, staat de psychiatrie nog in haar kinderschoenen. Voor de soldaten is dat een ramp. Zij, die onder meer aan Shell Shock leden, kregen te maken met veel onbegrip, verschrikkelijke behandelingen en sommigen zelfs met executies. De artsen zaten in een spagaat. Aan de ene kant wilden zij patiënten genezen, maar aan de andere kant hadden zij het bevel om zoveel mogelijk soldaten weer terug te sturen naar het front.
Shell Shock, waar vele soldaten destijds aan leden, was nieuw. De oorlog was een stuk grootschaliger dan voorgaande conflicten en daarmee ook vernietigender. Een infanteriebrigade van 3000 man had in 1914 evenveel vuurkracht als een compleet leger van 60.000 man in 1815. De vernietigingskracht per soldaat kon wel 20 keer meer verwoestingen aanrichten. De Eerste Wereldoorlog veroorzaakte enorme aantallen dodelijke en gewonde slachtoffers. Ongeveer tien miljoen soldaten verloren het leven in de door loopgraven gekenmerkte oorlog. Voor iedere dode waren er nog meer gewonden. Bij een deel van deze groep ontwikkelde zich een nieuwe ziekte die de Angelsaksen Shell Shock noemden.
Shell Shock: Een gevolg van granaatexplosies?
In eerste instantie werd Shell Shock gezien als een onzichtbare fysieke beschadiging, veroorzaakt door de schokgolven die de ontploffende granaten met zich meebrachten. Een kapitein-arts bij het Royal Army Medical Corps, genaamd Charles S. Myers, introduceerde de ziekte in februari 1915, in een artikel in het medische tijdschrift The Lancet. In dit artikel beschreef hij drie mannen die een granaatexplosie hadden overleefd. Myers beschrijft hoe hij denkt dat de gedragsstoornissen die de soldaten vertoonden het gevolg waren van beschadigingen van zintuigen en hersenen. Vreemd was echter dat van alle zintuigen het gehoor niet was aangetast. Zijn twijfel was terecht: in 1922 werd de conclusie getrokken dat slechts vijf tot tien procent van de soldaten die aan Shell Shock leden ook echt waren blootgesteld aan de schokgolf van een granaat.
Psychisch trauma
Dus wat is Shell Shock dan precies? Dr. Leo van Bergen, medisch-historicus aan het KITLV-Leiden en gespecialiseerd in de relatie tussen oorlog en geneeskunde, vertelt aan Scientias.nl: “Shell Shock is een soort zenuwinzinking, een psychisch trauma, hooguit een deel daarvan zou tegenwoordig Post Traumatisch Stress Stoornis worden genoemd.” Van Bergen benadrukt dan ook dat Shell Shock absoluut niet hetzelfde is als PTSS. “Het zijn twee verschillende ziekten, zij hebben wel overeenkomsten maar ook veel verschillen. Zo hadden soldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog onder andere constante tremoren, sommigen konden hun benen niet meer bewegen, maar ook blindheid, hoor- en spraakstoornissen, problemen met de stoelgang, erectiestoornissen, oververmoeidheid en hoofdpijn. Sommigen kwamen zelfs terecht in een totaal afwezige, haast vegetatieve geestesgesteldheid. Voor de legerartsen was het gissen naar de oorzaak en het zoeken naar een goede behandeling en wel zo snel mogelijk. De oorlog duurde voort en iedere soldaat moest zo snel mogelijk terug naar het front.”
‘The Quick Cure’
Om ervoor te zorgen dat zoveel mogelijk soldaten weer terug konden keren naar het slagveld deden de artsen vooral hun best de symptomen weg te werken in plaats van de ziekte te genezen. Van Bergen: “De behandeling die getraumatiseerde soldaten voortaan moesten ondergaan werd door de Britten de ‘Quick Cure‘ genoemd en door de Duitsers ‘Die Überrumpelungsmethode‘. Bij deze methode werd de soldaat/patiënt opgesloten in een kamer met enkel een arts-officier wat een dubbele machtsverhouding opleverde. Hij mocht de behandelkamer pas verlaten als hij ‘genezen’ was verklaard. Mocht de soldaat bijvoorbeeld niet meer kunnen lopen, ging de arts met een elektrische stok over zijn benen heen afgewisseld met het bevel ‘Gij zult genezen!’. Als hij niet meer kon praten werd de mond ermee behandeld. De artsen bezorgden de soldaten zoveel pijn dat zij uiteindelijk liever terug wilden naar het front.” Deze methode maakte zowel de militaire top als de arts gelukkig. De krijgsmacht kreeg immers zijn doorgedraaide manschappen terug aan het front, de arts kon zeggen dat de symptomen waren verdwenen en dat de soldaat was ‘genezen’. De behandeling liep echter niet altijd goed af. “Er zijn ook soldaten overleden tijdens zo’n behandeling.” vertelt Van Bergen. Aan het einde van de oorlog nam dit soort behandelingen af nadat verhalen naar buiten kwamen, wat uiteraard slecht was voor het moreel. In Frankrijk gebeurde dit al eerder als gevolg van de rechtszaak-Vincent. De soldaat Baptiste Deschamps raakte in oktober 1915 psychisch gewond en hij kwam uiteindelijk in mei 1916 in de kliniek van de arts Clovis Vincent terecht. Deze arts hield er extreme behandelingsmethoden op na die uiterst pijnlijk waren, soms zelfs tot de dood aan toe. Toen dokter Vincent de elektrodes tevoorschijn haalde, sloeg soldaat Deschamps hem tegen de grond. Tijdens het proces dat hierop volgde bleek dat het grote publiek uiteindelijk sympathiseerde met Deschamps en volstonden de rechters met het opleggen van een voorwaardelijke gevangenisstraf. “In het begin van het proces stond de maatschappij achter de arts, maar door de verhalen draaiden de rollen om.”
Lafheid
Toch waren er velen die de psychisch gewonde soldaten als zwakkelingen zagen. Zo vertelt Van Bergen: “Zeker volgens de Britse en Franse psychiaters kon je pas echt bewijzen weer een echte man te zijn, en niet een vervrouwelijkte lafaard, als je weer terug ging naar het front. Hoe langer je het daar volhield hoe meer man je was. Oorlog mocht van de psychiaters en neurologen absoluut geen oorzaak of excuus zijn voor de zwakte die werd getoond. Daarom begonnen zij het in karakter of opvoeding te zoeken. Zo waren sommige soldaten volgens hen als meisje opgevoed of hadden zij vroeger niet achter de meiden aangezeten of kikkers opgeblazen. Dit duidde op gebrek aan mannelijkheid, karakter of wilskracht, wat hooguit in de oorlog aan de oppervlakte was gekomen, maar niet door die oorlog was veroorzaakt.” Iemand met Shell Shock werd door velen dan ook als een lafaard gezien. Dat oordeel kregen ook de deserteurs, of degenen die als deserteur werden aangemerkt. Zij liepen een gerede kans te worden geëxecuteerd. In Engeland zijn bijvoorbeeld ongeveer 400 soldaten wegens desertie of andere militaire overtredingen geëxecuteerd. Later zijn zij echter verpardonneerd omdat werd gezegd dat zij hadden geleden aan Shell Shock. Van Bergen vindt de reden van vergiffenis wonderlijk. “De Britse overheid koos deze geneeskundige reden omdat zij dan zelf niet aansprakelijk kon worden gesteld. Zij blij, nabestaanden blij, iedereen blij. De psychiatrie stond toen nog in de kinderschoenen, zo werd gezegd, en dus was het vanzelfsprekend dat er fouten zijn gemaakt. Maar lang niet alle geëxecuteerden waren gek, niet eens een meerderheid. Het generale pardon is terecht, maar de reden had moeten zijn dat het justitiële systeem had gefaald. Dat is voor een overheid echter heel wat lastiger toe te geven.”
De term Shell Shock verdwijnt
Omdat de term Shell Shock nadrukkelijk verwees naar de oorlog, waren de artsen er al snel niet meer gelukkig mee en gingen zij de neutralere term NYDN gebruiken (Not Yet Daignosed: Nervous). Die ontbeerde iedere verwijzing naar oorlog als schuldige. Bovendien waren er twee soorten Shell Shock: ‘Sick’ en ‘Wounded’. Indien een soldaat-patiënt als ‘Wounded’ werd gediagnostiseerd werd erkend dat de directe oorzaak de oorlog was en had hij recht op oorlogspensioen. ‘Shell Shock Sick’ betekende dat de oorzaak van alles kon zijn – ziekte had immers niets met oorlog te maken omdat iedereen wel eens ziek was – en vond er dus geen uitkering plaats. De Britse overheid gaf de doktoren opdracht zoveel mogelijk soldaten ‘Sick’ te verklaren. Daarvoor was overigens vaak weinig aansporing nodig. Veel artsen van alle oorlogvoerende landen hadden de wens de staat zoveel mogelijk geld te besparen. “Die diagnose ‘Sick’ werd dan ook wel eens gegeven als het lichamelijke verwondingen betrof. Dan moest de soldaat aannemelijk maken dat de wond wel degelijk iets met de oorlog had te maken.” vertelt Van Bergen. “Maar het waren uiteraard vooral de psychische ‘gewonden’ die hier het meest onder leden. Medio 1918 ging de Britse regering zo ver dat zij artsen verbood om nog iemand ‘Shell Shock Wounded‘ te verklaren.”
Militair probleem
Shell Shock werd destijds vooral als een militair probleem gezien en dus niet als een individueel probleem. Het leidde tot de harde opstelling die Sigmond Freud na de oorlog verleidde tot de uitspraak: “Psychiaters hebben zich gedragen als machinegeweren achter het front. Zij hebben de patiënten niet geholpen maar terug naar de vijand gejaagd oftewel de dood.” Volgens Van Bergen zei hij dit ook ter promotie van zijn psycho-analyse die destijds in opkomst was. “Hij wilde laten zien dat de biologische psychiaters en de neurologen zich hadden misdragen, en dus de psycho-analytici niet; wat overigens niet geheel waar was. Hun methoden verschilden, maar ook zij hadden de opdracht gehad toe te werken naar het oordeel; ‘weer geschikt voor dienst’, en hadden daar doorgaans gewillig mee ingestemd.”
De psychisch gewonden krijgen tegenwoordig veel aandacht, net als de gifgasslachtoffers. Maar volgens Van Bergen zegt dat meer over het heden, dan over toen. “Het aantal psychisch zieke soldaten viel mee in vergelijking met het aantal lichamelijke verwondingen. De Eerste Wereldoorlog was een oorlog van artillerie en mitrailleur, van kogels en granaten, en niet van gifgas dat slechts verantwoordelijk was voor 1% van de gesneuvelde soldaten.” De fixatie van de artsen op terugkeer naar het front, niet alleen van de getraumatiseerde soldaten, maar ook van de lichamelijk gewonden, heeft overigens geleid tot een opmerkelijke paradox. Van Bergen: “De geneeskunde heeft niet alleen mensen het leven gered, maar ook mensen het leven gekost. Er wordt vaak gezegd dat oorlog goed is voor de geneeskunde, maar vaak is geneeskunde toch vooral goed voor de oorlog. Zeker de Eerste Wereldoorlog is daar een perfect voorbeeld van.”
Omdat het dit jaar precies honderd jaar geleden is dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak zal Scientias.nl iedere maand een artikel omtrent de oorlog plaatsen. Elk artikel zal in het laatste weekend van de maand gepubliceerd worden. Eerder verschenen al de artikelen: Frederick William Harvey: een dichter in oorlogstijd, Nederland in de Eerste Wereldoorlog: hoe neutraal waren we werkelijk?, Nederland in de Eerste Wereldoorlog: een waar spionageparadijs en Shell Shock? Niet zeuren en terug naar het front: “Gij zult genezen!”.
