Het uit meteoriet gesmede ijzeren wapen blijkt helemaal niet in Egypte, maar in het hedendaagse Syrië te zijn vervaardigd.
Aan het begin van de vorige eeuw stuitte egyptoloog Howard Carter op de vrijwel ongeschonden tombe en sarcofaag van de ondertussen befaamde farao Toetanchamon. De Egyptische farao was ter ruste gelegd met een raadselachtige dolk met ijzeren lemmet die in de jaren na zijn ontdekking voor heel wat reuring zorgde. Hoe kwamen de oude Egyptenaren namelijk aan dit ijzer, ruim vóór de aftrap van de ijzertijd? Ondertussen beginnen wetenschappers steeds meer eindjes aan elkaar te knopen. En een nieuwe studie levert weer verrassende nieuwe inzichten op: de dolk blijkt namelijk helemaal niet in Egypte te zijn gemaakt.
In de loop der jaren is de mysterieuze dolk van farao Toetanchamon bestudeerd door verschillende onderzoekers die meer wilden weten over de oorsprong ervan. Een groot vraagteken was onder andere het eerder genoemde en hierboven afgebeelde ijzeren lemmet.
Meteoriet
“Toetanchamon leefde ongeveer 1300 vóór Christus, tijdens de late bronstijd,” vertelt onderzoeker Tomoko Arai in gesprek met Scientias.nl. “Er wordt algemeen aangenomen dat de daaropvolgende ijzertijd ongeveer 1200 vóór Christus begon.” De vraag rees dan ook hoe de smid die de dolk in de Bronstijd vervaardigde aan ijzer kwam. Wist hij soms hoe hij aards ijzer moest smelten? In 2016 kwam een onderzoeksgroep met een verrassende ontdekking. Hun studie wees uit dat het ijzeren lemmet van de dolk dezelfde concentraties nikkel en kobalt bevat als een meteoriet. De conclusie was dan ook helder: het ijzer waarvan dit lemmet werd gemaakt, was afkomstig uit de ruimte.
Overigens kwamen onderzoekers er een jaar later achter dat het vervaardigen van werktuigen uit meteorieten in die tijd niet heel ongebruikelijk was. In de studie bestudeerde het team meerdere ijzeren objecten die in de Bronstijd waren gemaakt, om zo voor eens en altijd duidelijk te krijgen of in deze periode al ijzer werd gesmolten. Het leidt tot een verrassende ontdekking. Want de weinige ijzeren objecten die strikt genomen uit de Bronstijd stammen en geanalyseerd konden worden, blijken absoluut gemaakt te zijn van ijzer uit meteorieten. Het lijkt er dus op dat mensen duizenden jaren voor het begin van de ijzertijd al veel werktuigen vervaardigden van ijzer uit meteorieten, wat de dolk in Toetanchamon’s graf toch iets minder bijzonder maakte.
Volgens Arai is het achterhalen van de oorsprong van de dolk van Toetanchamon heel belangrijk. “Dit is rechtstreeks van invloed op de algemeen aanvaarde geschiedenis van de menselijke beschaving van de bronstijd tot de ijzertijd,” vertelt ze. En dus zet ze in een nieuwe studie de zoektocht door. Want uit welk soort meteoriet is de dolk bijvoorbeeld gesmeed? En hoe ging dat smeedproces precies in zijn werk?
Widmanstättenstructuur
Arai bestudeerde de dolk met behulp van grondige chemische analyses. Daarbij ontdekte ze dat het lemmet uit te verwachten metalen bestond, zoals ijzer, mangaan en nikkel. Ook troffen de onderzoekers zwavelzink en chloor aan. Interessanter was echter de vondst op het lemmet van widmanstättenstructuren. Dit zijn opvallende, driehoekige structuren die aan de binnenkant van sommige meteorieten wordt gevonden.
“Dit was voor ons echt een wow-moment,” herinnert Arai zich. Want dankzij de ontdekking weten we nu dat de meteoriet waarvan het lemmet gemaakt is, tot de octaëdrieten behoort; de meest voorkomende ijzermeteoriet. “De aanwezigheid van widmanstättenstructuren betekent daarnaast dat de dolk bij vrij lage (of matige) temperaturen is vervaardigd,” gaat Arai verder. “We vermoeden dat de dolk is gemaakt bij temperaturen onder de 950 graden Celsius. Anders zouden de structuren tijdens het smeedproces zijn verdwenen. Dit betekent dus dat de dolk is gemaakt door meteorietijzer op lage temperatuur te verhitten.”
Niet uit Egypte
Hoewel de analyse van de samenstelling van het lemmet helaas niet kan onthullen wáár de meteoriet precies is geland, vermoedt Arai dat dit mogelijk niet in Egypte is geweest. “Hoewel men denkt dat de ijzertijd ongeveer 1200 vóór Christus begon, is het bekend dat de Hettieten, een antiek volk uit het oude Anatolië, al over de techniek van het bewerken van ijzer beschikten,” vertelt ze. “We heroverwegen dan ook de mogelijke oorsprong van de dolk.” Het zou volgens de onderzoekers goed kunnen dat de meteoriet waaruit de dolk is vervaardigd buiten Egypte, in het hedendaagse Syrië, op de grond plofte en ergens in die regio is bewerkt. “Deze hypothese komt overeen met wat geschreven staat in de Amarnabrieven,” zegt Arai.
Amarnabrieven
De Amarnabrieven is een collectie van brieven, merendeels diplomatiek van aard. De brieven zijn zo’n 3.400 jaar geleden geschreven; een eeuw voordat koning Toetanchamon begraven werd. Toen de onderzoekers zich over de diplomatieke briefwisseling bogen, ontdekten ze dat ook de ijzeren dolk werd genoemd. “In de brieven staat vermeld dat ‘een ijzeren dolk met gouden gevest’ door de koning van Mitanni aan Amenhotep III werd gegeven; de grootvader van Toetanchamon,” vertelt Arai. “Mogelijk kwam de dolk dus uit Mitanni in Mesopotamië.”
Het zou betekenen dat de mysterieuze dolk van Toetanchamon zijn oorsprong vindt in een Hurritisch koninkrijk in Noord-Syrië. “Dit is op dit moment onze beste suggestie, gebaseerd op de momenteel beschikbare bewijzen,” zegt Arai. “Maar er bestaat nog geen definitieve conclusie.” En dus, ondanks dat de onderzoekers dankzij hun studie weer een stapje verder zijn gekomen in het ontrafelen van de oorsprong van de dolk van Toetanchamon, zijn alsnog niet alle geheimen onthuld. Vervolgonderzoek zal dan ook moeten uitwijzen of de uit meteoriet vervaardigde dolk inderdaad een familiestuk is dat van generatie op generatie is doorgegeven.
