Arctische rivieren zul je niet snel associëren met spartelende zalmen. Toch kun je ze er tegenwoordig vinden, omdat klimaatverandering het traditionele leefgebied van de zalm transformeert.
In de Anaktuvuk– en Itkillik-rivieren op de Noordelijke Helling van Alaska troffen onderzoekers van de Universiteit van Alaska Fairbanks deze herfst ongeveer honderd ‘paaiende’ zalmen aan. Hoewel zalm altijd al op de Noordelijke Helling voorkwam, neemt het aantal de laatste jaren toe. En dat is ongebruikelijk: zalmen staan er namelijk om bekend dat ze zich in dezelfde rivier voortplanten als waar ze zelf zijn uitgekomen (zie kader).
Er zijn uitzonderingen op die regel, vertelt hoofdonderzoeker Peter Westley. De afgelopen tien jaar onderzocht hij hoe de leefgebieden van de zalm kunnen veranderen. Daarbij zag hij dat het inderdaad voorkomt dat zalmen zich soms verplaatsen naar nieuwe leefgebieden, wanneer die beter bij hun leefwijze passen. “Rondzwerven is onderdeel van de biologie en evolutie van de zalm. In het Arctisch gebied kunnen we dat nu voor onze ogen zien gebeuren.”
Tijdens de ‘homing’ zwemmen volwassen zalmen vanuit de zee honderden kilometers terug naar hun geboorterivieren om zich daar voort te planten. De vrouwtjes maken daar langgerekte kuilen in kiezelbodems van een snelstromende rivier, waar ze haar eitjes afzet. Het mannetje bevrucht de eitjes uitwendig door zijn zaadcellen ook in de kuilen af te zetten. Vervolgens dekt hij de kuilen af met zand, terwijl het vrouwtje weer nieuwe kuilen graaft. Dit proces wordt ‘paaien’ genoemd en kan in totaal twee weken duren. De meeste zalmen sterven na dit proces. De jonge zalmen blijven de eerste één tot drie jaar in de rivieren, waarna ze naar zee gaan om daar verder op te groeien.
Te warm voor de zalm
Dat de onderzoekers zoveel paaiende zalmen vonden in het Arctische gebied ondersteunt de theorie dat zalmen steeds verder naar het noorden zullen worden gedreven wanneer hun traditionele leefgebied verandert. “De meeste plaatsen waar de zalm leeft, zijn te warm is geworden, en ze beginnen daar dus ook echt te verdwijnen,” aldus Westley. “In het Arctisch gebied daarentegen wordt het water steeds warmer, waardoor de zalm daar wel kan floreren.”
Impact op ecosystemen
De volksverhuizing kan grote gevolgen hebben. Zo zijn veel mensen binnen de inheemse bevolking van Alaska afhankelijk van de visserij voor hun bestaan. Maar ook voor de ecosystemen kan het verdwijnen van de zalm grote impact hebben. Beren, wolven, arenden en andere soorten benutten ieder jaar de grote zalmentrek naar de rivieren. Ook de bossen profiteren van de zalm. Overblijfselen worden vaak op land achter gelaten door de beren of andere roofdieren, en worden vervolgens weer opgenomen door insecten en planten. De zalm vervult daarmee een belangrijke rol in het ecosysteem. En in de toekomst misschien dus ook in het Arctisch gebied.
Maar of het paaien in de Arctische regio’s ook voor levensvatbare nakomelingen zorgt, moet nog blijken. Om dat in de gaten te houden, hebben onderzoekers in een aantal zalmpaaiplaatsen temperatuursensoren achtergelaten. Zo kunnen ze bijhouden of de rivieren tijdens de winter volledig bevriezen, wat eventuele embryo’s zou vernietigen. Verder zijn er plannen om in de herfst van 2024 terug te gaan naar het gebied in om te kijken of ze jonge zalmen of een nieuwe golf van paaiende volwassenen aantreffen.
Niet alleen zalmen verhuizen naar het noorden. Ook vele soorten plankton zullen hun heil gaan zoeken rond de polen. Hier zullen ze waarschijnlijk de planktonsoorten vervangen die aangepast zijn aan koelere wateren. Dat betekent dat er rond de polen nieuwe gemeenschappen opdoemen, die nooit eerder in deze combinaties hebben bestaan. Deze onderlinge relaties zijn duidelijk niet op elkaar afgestemd. Hoe groot deze veranderingen precies zullen zijn, is nu nog koffiedik kijken. Wel weten we dat de volksverhuizing van plankton al zeker enkele tientallen jaren aan de gang is.
