Mogelijk zijn de fragmenten zo lang verborgen gebleven, omdat de Middeleeuwse lezer ze te vrouwonvriendelijk vond.
Zo populair als de Fifty Shades-serie vandaag de dag is, zo populair was in de dertiende eeuw ‘Le Roman de la Rose‘. Een ietwat verkapt erotisch verhaal dat maar liefst 22.000(!) achtlettergrepige verzen telt en door twee mensen op papier is gezet, waarna talloze anderen er rode oortjes van kregen.
Blockbuster
“Le Roman de la Rose was de blockbuster van die tijd,” aldus professor Marianne Ailes, verbonden aan de Universiteit van Bristol en deskundige op het gebied van Middeleeuwse Franse literatuur. “We weten hoe populair het was door het grote aantal bewaard gebleven manuscripten en fragmenten (…) en het grote aantal zinspelingen op de tekst in andere Middeleeuws geschriften.”
Oudste fragment
En nu kunnen onderzoekers aan dat grote aantal bewaard gebleven fragmenten van Le Roman de la Rose enkele unieke fragmenten toevoegen. Uitgerekend in de archieven van het rooms-katholieke bisdom Worcester zijn namelijk de oudste bewaard gebleven fragmenten van het erotische werk teruggevonden. “De tekst zelf dateert uit de periode tussen 1270 en 1280,” zo vertelt Ailes aan Scientias.nl. “En het handschrift van de fragmenten suggereert dat ze bijna net zo oud zijn als het origineel.”
Het originele gedicht ‘Le Roman de la Rose’ werd in de dertiende eeuw geschreven, door twee mannen: Guillaume de Lorris en Jean de Meun. Eerstgenoemde schreef de eerste 4058 verzen, die volgens Ailes het beste te omschrijven zijn als een allegorisch droomverhaal. “De dichter beschrijft dat hij in een droom een tuin ziet en in het midden van die tuin staat een roos (symbool voor de vrouw, red.) waarop hij verliefd wordt.” Zo’n 40 tot 50 jaar later heeft Jean de Meun het oorspronkelijk vrij nette gedicht – dat in eerste instantie meer inzicht gaf in de hoofse liefde – met nog eens bijna 18.000 verzen uitgebreid. “De toon van het door Jean de Meun geschreven deel is heel anders. Hierin wordt het plukken van de roos zo beschreven dat het duidelijk zinspeelt op het hebben van geslachtsgemeenschap.”
Wie de teruggevonden fragmenten geschreven heeft, is onduidelijk. Dat het om een zeer oude kopie van Le Roman de la Rose ging, zag Ailes al snel. “Het was niet lastig om de tekst te identificeren, omdat de woorden ‘bel acueil‘ en ‘amant‘ in rood geschreven zijn. ‘Bel Accueil‘ (om even de moderne spelling te gebruiken) is de allegorische figuur ‘Warm welkom’ die de verliefde hoofdpersoon aanmoedigt. Uitzoeken waar het fragment in een tekst van zo’n 22.000 verzen thuishoort, was lastiger.” Maar ook dat is Ailes – met wat hulp van collega’s – gelukt.
Map
Niet alle teruggevonden fragmenten zijn even goed leesbaar. Dat komt volgens Ailes doordat de fragmenten zijn hergebruikt. “De buitenste bladen zijn in slechte staat. Tegen het eind van de middeleeuwen en het begin van de moderne tijd was het niet ongebruikelijk dat middeleeuwse manuscripten gerecycled werden, ook omdat perkament heel sterk en duurzaam is.” Waarschijnlijk zijn de stukken perkament die nu zijn teruggevonden aan het eind van de middeleeuwen als een soort map rond administratieve documenten – mogelijk van de bisschop van Worcester zelf – gevouwen. “Hierdoor zijn de buitenste vellen veel sterker vervaagd en sommige verzen zelfs onmogelijk meer te lezen. De binnenste vellen zijn in relatief goede staat en niet lastig te vertalen. Zelfs sommige gouden decoraties hebben het overleefd, net als het blauwe pigment dat werd gebruikt om sommige letters wat meer op te laten vallen.”
Inhoud
Dat de fragmenten zo achteloos om de administratie van een rooms-katholieke kerk werden gevouwen, is mogelijk ook te herleiden naar de inhoud ervan. Wat namelijk opvalt, is dat de teruggevonden fragmenten thuishoren aan het einde van het gedicht. In de fragmenten bereikt het liefdesverhaal een climax: de op de roos verliefde hoofdpersoon presenteert zichzelf in deze verzen als een pelgrim die met zijn staf – die stijf en sterk is, aldus de dichter – en tas voor een relikwie (de roos of vrouw) knielt, brandend met verlangen om haar te aanbidden. En op de valreep verhaalt hij ook nog over andere momenten waarop hij zijn ‘pelgrimsuitrusting’ al eens heeft gebruikt. “Le Roman de la Rose was onderwerp van een laat-middeleeuwse discussie tussen intellectuelen over de status van vrouwen, dus het is mogelijk dat deze specifieke pagina’s uit hun originele binding werden gehaald en door iemand die aanstoot nam aan deze scènes werd hergebruikt.” Want niet iedereen was even enthousiast over bepaalde delen van deze bestseller. “De tekst van Jean de Meun is absoluut vrouwonvriendelijk; de objectivering van de vrouw is nog maar het puntje van de ijsberg,” aldus Ailes. En niet alleen in de middeleeuwen namen sommigen aanstoot aan het gedicht; zelfs aan het begin van de vorige eeuw werd nog besloten om de laatste verzen van het gedicht niet in een vertaling op te nemen, omdat ze als te obsceen werden beschouwd.
“De meeste bewaard gebleven manuscripten zijn afkomstig uit Frankrijk, maar er is er zeker eentje die uit Engeland komt en de tekst is ook vertaald in het Engels, Nederlands en Italiaans. Daarnaast moet je je bedenken dat men in Engeland, de Lage Landen en Italië ook Franse teksten las. Het lijkt er dan ook op dat de tekst heel bekend was in Europa. Wel was deze tekst natuurlijk alleen toegankelijk voor de mensen die konden lezen en de intellectuele debatten erover zouden met name mensen met een opleiding hebben aangesproken, hoewel andere aspecten van het verhaal waarschijnlijk een breder publiek – waaronder ook studenten – aanspraken. Dat gezegd hebbende is het wel zo dat een significant aantal bewaard gebleven manuscripten vrij luxe is, wat suggereert dat het verhaal met name door de elite gewaardeerd werd.” Dat het gedicht zo populair was, denkt Ailes wel te kunnen verklaren. “Het verhaal bevat veel ingrediënten die we vandaag de dag nog steeds in een goed verhaal verwachten.” Ze denkt dan bijvoorbeeld aan de liefde die meerdere obstakels moet zien te overwinnen. Want het komt de geliefde of dromer in Le Roman de la Rose allemaal niet aanwaaien. “De bewaker van de roos zet een heg rond de roos en probeert haar te beschermen door een wachter neer te zetten die haar maagdelijkheid moet bewaken. De geliefde bereikt zijn doel op het eind wel, dus voor velen heeft het verhaal ook een bevredigend einde. Daarnaast is het ook een heel slimme tekst, die een verfijnde retoriek heeft en goed geschreven is.”
Onderzoekers zijn verheugd over de ontdekking van deze ‘nieuwe’ fragmenten. En wie weet, leiden de fragmenten nog wel tot nieuwe ontdekkingen of inzichten. “Ik denk dat wetenschappers die Le Roman de la Rose bestuderen, met name geïnteresseerd zullen zijn in de tweede pagina die regels bevat die niet in alle manuscripten terug te vinden zijn. Daar zou meer onderzoek naar moeten worden gedaan.”
