Door klimaatverandering krijgen we steeds vaker te maken met langdurige droogtes. Maar door het Nederlands watersysteem te herinrichten, kunnen we niet alleen de strijd tegen het water, maar ook de strijd óm het water winnen.
De hevige droogte die afgelopen zomer Nederland teisterde, is je vast niet ontgaan. Niet eerder deze eeuw was het zelfs zó droog als dit jaar. De effecten van deze kurkdroge zomer ijlen nog altijd na. Op een aantal plaatsen is er bijvoorbeeld nog steeds sprake van lage rivierafvoeren, lage grondwaterstanden en problemen met de waterkwaliteit en verzilting. Nu klimaatverandering onverminderd doorzet, is er helaas weinig zicht op verbetering. Toch hoeven we niet bij de pakken neer te zitten. Scientias.nl sprak met Irma Steemers-Rijkse, programmamanager Circular Water Technologies aan de Wageningen University & Research, over hoe we het Nederlands watersysteem kunnen herinrichten om droogte in de toekomst het hoofd te bieden.
Strijd om het water
Van oudsher voert ons landje al een strijd tegen het water. Maar nu komt daar een nieuwe strijd bij: de strijd óm het water. Steeds vaker krijgt ook Nederland te kampen met intense periodes van droogte. “Dit speelt nu al voor de vierde jaar op rij,” vertelt Steemers-Rijkse. “En de verwachting is dat we dezelfde nijpende omstandigheden ieder jaar tegemoet zullen zien.” Het probleem is dat we dit vanuit het verleden helemaal niet gewend zijn. Dat is ook niet zo verrassend, aangezien Nederland voor een groot deel onder de zeespiegel ligt. We kampten vaker met te veel dan te weinig water. “Nederland is er dan ook op ingericht om al het water dat binnenkomt, gelijk en snel af te voeren,” gaat Steemers-Rijkse verder. “Maar de heersende droogte roept om een andere aanpak. We zullen een grote omslag moeten maken.”
Tijd, plaats en kwaliteit
Volgens de programmamanager moet het Nederlands waterbeleid dan ook op de schop. “Het is een kwestie van tijd, plaats en kwaliteit,” vertelt ze. “We hebben bijvoorbeeld niet het hele jaar door per definitie watertekort, het probleem zit ‘m echt in de pieken en de dalen. Dit betekent dat wanneer het veel regent, we dit water moeten opslaan zodat we dit gedurende droge periodes kunnen inzetten. De plaats is daarnaast heel bepalend. We zullen plaats afhankelijk naar oplossingen moeten zoeken. In Nederland zijn we veelal gewend water alle kanten op te transporteren om het daar te brengen waar we het willen hebben. We kunnen hier echter veel slimmer mee omgaan, door in de regio het water op een optimale manier in te richten en te kijken naar specifieke waterbronnen die lokaal beschikbaar zijn. Hierdoor kun je water in een kleine kringloop houden. Ten slotte gebruiken we voor veel toepassingen zuivere waterkwaliteit, ook waar het niet nodig is. We sproeien de tuin en spoelen het toilet bijvoorbeeld door met drinkwater, terwijl hier een mindere waterkwaliteit ook prima zou volstaan. In kustgebieden is er bijvoorbeeld genoeg aanvoer van zout water. Hier zou het gunstig kunnen zijn om toiletten voortaan met zout water door te spoelen.”
Afvalwater
Daarnaast kan ook afgevoerd afvalwater weer hergebruikt worden, waardoor een circulair watersysteem ontstaat. Het voordeel hiervan is dat we tijdens droge periodes niet alleen op de aanvoer van nieuw, zoet water hoeven te vertrouwen. “Hiermee wordt momenteel al geëxperimenteerd in de provincie Zeeland, waar verzilting een groot probleem is,” vertelt Steemers-Rijkse. “We bestuderen hier of gezuiverd afvalwater als beregeningswater voor de groei van gewassen kan dienen. Er bestaat veel zoet afvalwater. En als we dit doeltreffend kunnen inzetten om gewassen te bewateren, liggen hier veel mogelijkheden. Je ‘graaft’ eigenlijk een hele nieuwe waterbron.”
Verontreinigd
Overigens is dit gemakkelijker gezegd dan gedaan. In water hopen zich namelijk heel wat vervuilende stoffen op, die er eerst uit gefilterd moeten worden, voordat het gerecycled en opnieuw ingezet kan worden. Medicijnresten zijn bij uitstek een kriem, aangezien die, zeker wanneer ze voorkomen in lage concentraties, heel lastig uit water gehaald kunnen worden. En je wilt natuurlijk geen gewassen eten waarin toxische stoffen zitten.
Cascadering
Wil je toch afvalwater hergebruiken, dan zijn er twee opties. “Aan de ene kant heb je zoals gezegd niet voor alle toepassingen water van hoge kwaliteit nodig,” zegt Steemers-Rijkse. “Afvalwater dat op een bepaalde manier verontreinigd is, zou bijvoorbeeld in een koeltoren van een fabriek gebruikt kunnen worden. Een koeltoren heeft weliswaar zoet water nodig, maar niet van drinkwaterkwaliteit. Daarnaast is dit afvalwater mogelijk ook geschikt om mee schoon te maken. We noemen dit ook wel cascadering: water van hoge kwaliteit kun je opnieuw benutten voor toepassingen waar een mindere kwaliteit vereist is.”
Technieken
Anderzijds kan afvalwater gezuiverd worden zodat het opnieuw inzetbaar wordt. Dit kan deels langs de natuurlijke weg, bijvoorbeeld met behulp van planten en micro-organismen. “De natuur is heel goed in staat water te zuiveren,” vertelt Steemers-Rijkse. Maar voor sommige materialen, zoals zware metalen uit de industrie, bestrijdingsmiddelen uit de landbouw of de eerder genoemde medicijnresten, biedt biologie niet de oplossing. “Om die uit het water te halen, zetten we moderne elektrochemische technieken en membraantechnieken in. Het voordeel van dergelijke technieken is dat je ook hele specifieke componenten uit het water kunt filteren. En dat is veelbelovend. Water bevat namelijk ook veel componenten die je niet kwijt wilt. Drinkwater moet bijvoorbeeld bepaalde zouten bevatten, anders is het niet drinkbaar. Op dezelfde manier bevat afvalwater waardevolle componenten die je erin wilt laten zitten, bijvoorbeeld als je het weer wilt inzetten in de landbouw. Denk aan kalium en nitraat; nutriënten die een plant nodig heeft. Met behulp van technieken kun je ervoor kiezen deze nutriënten in afvalwater te behouden. Wanneer je dit afvalwater weer hergebruikt als bewatering voor gewassen, hoef je dus geen kunstmest meer toe te voegen.”
Eindeloos hergebruiken
In een nieuw, Nederlands circulair watersysteem zou het streven dus moeten zijn om afvalwater linksom of rechtsom te blijven hergebruiken. Dat kan in principe eindeloos, zolang ongewenste stoffen er maar uit gefilterd worden, afhankelijk van de toepassing waar het voor gebruikt wordt. “Die technieken zijn volop in ontwikkeling en kunnen mogelijk al over vijf tot tien jaar grootschalig worden geïmplementeerd,” denkt Steemers-Rijkse. Daarnaast is het belangrijk dat de juiste partijen elkaar vinden. “Bedrijven en fabrieken zouden meer met elkaar moeten samenwerken. Dat gebeurt al wel, maar kan nog veel uitgebreider.” Daarbij is het vooral belangrijk dat dergelijk hergebruik van water economisch aantrekkelijker wordt, zodat ook bij bedrijven en fabrieken een urgentie ontstaat om te willen hergebruiken. Als dat eenmaal van de grond is gekomen, hoeft eigenlijk niemand meer om zoet water verlegen te zitten. “Er moet een transformatie op gang komen, net zoals we met energie zien,” stelt Steemers-Rijkse. “We waren gewend dat de overheid energie aandraagt. Maar nu ontstaat er langzaam maar zeker een nieuwe situatie, waarin mensen hun eigen energie opwekken. Ik denk dat hetzelfde voor water gaat gelden. Ook dat wordt straks mogelijk niet alleen maar centraal geregeld, mensen willen het heft weer in eigen hand houden en gaan zelf, lokaal, op zoek naar oplossingen.” Hierdoor zullen er mogelijk – letterlijk – nieuwe stromen ontstaan. “Denk aan bedrijven die water uitwisselen, of misschien huishoudelijk afvalwater dat weer een weg vindt naar fabrieken,” oppert Steemers-Rijkse.
Natuur in stedelijke gebieden
Volgens de programmamanager biedt het hergebruiken en filteren van afvalwater ook de mogelijkheid om de natuur weer meer naar de stad te krijgen. “Afvalwater wordt nu nog vaak ergens buiten de bebouwde kom in betonnen bakken gezuiverd,” legt ze uit. “Maar we kunnen dit ook op een recreatieve manier dichter bij de mens brengen. We beginnen volgend jaar met een interessant project bij zorginstellingen, waar we, dicht bij de bron, medicijnresten uit water willen filteren. Nu verspreiden deze zich door het hele waterleidingnetwerk, waardoor de concentraties steeds lager worden en het dus steeds moeilijker uit het water te halen is. We kunnen veel beter dicht bij de bron gaan zitten. Hoe mooi zou het dan zijn om naast een ziekenhuis een parkje te maken, waar mensen én kunnen recreëren én waar afvalwater wordt gezuiverd. Eerst op een natuurlijke manier en daar waar de biologie tekort schiet, met bijvoorbeeld desinfecterende lampen die onder een bruggetje hangen. Zo creëer je een mooie, lokale oplossing en breng je twee maatschappelijke vraagstukken samen: aan de ene kant zuiver je water en aan de andere kant breng je de natuur weer terug in de menselijke omgeving.”
Circulair watersysteem
Kortom, volgens Steemers-Rijkse zouden we het Nederlands watersysteem op een hele andere manier moeten inrichten. Aan de ene kant houdt dit het opslaan van overtollig rivier- en regenwater in, dat niet meer direct naar zee stroomt, maar als spons dient om de omgeving in drogere tijden van water te voorzien. Anderzijds kan afvalwater van de stad, land en industrie in lokale reservoirs, dicht bij de mens, worden gezuiverd en klaargemaakt voor hergebruik. Zo wordt het pad geëffend richting een circulair watersysteem. En als we dit op een slimme manier vormgeven, moeten we gemakkelijk aankomende droge periodes, die zeker met het oog op klimaatverandering vaker ten tonele zullen verschijnen, het hoofd kunnen bieden, zo vermoedt Steemers-Rijkse. Ideeën heeft de programmamanager in ieder geval genoeg. Bovendien hebben we volgens haar als ‘Nederland waterland’ ook zeker de kennis en kunde in huis om het te realiseren. Het vraagt echter wel om een daadkrachtige aanpak. “Er zijn verdere (technologische) ontwikkelingen nodig,” zegt ze. “En de oplossingen vragen om aanpassingen van situaties die niet altijd simpel zijn. Toch is het denk ik echt haalbaar.”
Waterschaarste mag dan misschien wel één van onze grootste uitdagingen van deze tijd zijn, in Nederland wordt gewerkt aan veelbelovende oplossingen om ons land ‘droogtebestendig’ te maken. Het weer is en blijft grillig. Maar de beschikbaarheid van voldoende water zou ook in de toekomst een vanzelfsprekendheid kunnen blijven.
