Het idee dat farao Ramses V het pokkenvirus opliep, lijkt terrein te winnen

Nieuw onderzoek toont aan dat het pokkenvirus ouder is dan gedacht en waarschijnlijk reeds in de tijd van Ramses V rondwaarde.

Het is misschien wel het bekendste virus op aarde: Variola, oftewel het pokkenvirus. Het virus zaaide vrij recent nog dood en verderf en zou er in de 20e eeuw alleen al eigenhandig voor gezorgd hebben dat 300 miljoen mensen kwamen te overlijden. Inmiddels vormt de ziekte geen bedreiging meer: in 1980 kon de wereld – dankzij een wereldwijde vaccinatiecampagne – pokkenvrij worden verklaard. Daarmee gingen de pokken de boeken in als de eerste – en tot op heden enige – infectieziekte die wereldwijd is uitgeroeid.

In dit artikel hebben we het elke keer over ‘het pokkenvirus’. Maar in werkelijkheid zijn er verschillende varianten die grofweg in twee groepen in te delen zijn: Variola minor en Variola major. De eerstgenoemde variant kwam minder vaak voor dan Variola major en kent een vrij mild ziekteverloop; Variola minor is in minder dan 1 procent van de gevallen fataal. Variola major kende doorgaans een ernstiger ziekteverloop en had veel vaker (gemiddeld in zo’n 30 procent van de gevallen) een dodelijke afloop.

De oorsprong
Van de recente nadagen van het pokkenvirus hebben we een vrij goed beeld. Maar heel anders is dat voor de oorsprong van het virus. Al jaren proberen wetenschappers daar grip op te krijgen en onder meer vast te stellen wanneer het virus ontstaan is. Tot voor kort stamde het oudste bewijs voor het virus uit de middeleeuwen (zo rond 1600). Maar in 2020 kwam daar verandering in, toen wetenschappers Variola-stammen aantroffen in skeletten die uit de tijd van de Vikingen stamden. Het wees erop dat het virus zeker 1000 jaar eerder al rondwaarde. In een nieuwe studie – verschenen in het blad Microbial Genomics – loopt de leeftijd van het virus nu nog verder op; volgens de wetenschappers waarde het meer dan 3800 jaar geleden al rond.

Het onderzoek
De onderzoekers baseren zich niet – zoals eerdere studies – op archeologische vondsten, maar op een analyse van het genetische materiaal van het pokkenvirus. “We gebruikten reeds gepubliceerde genetische informatie van verschillende stammen van het Variola-virus,” vertelt onderzoeker Diego Forni aan Scientias.nl. “We benutten daarbij moderne monsters van het virus, maar ook monsters afkomstig uit zeventiende en achttiende eeuwse resten en zelfs uit resten die stammen uit de tijd van de Vikingen (600 tot 1050 na Christus).” Door de genomen van deze moderne en oude stammen met elkaar te vergelijken, konden de onderzoekers zich een beeld vormen van de evolutie van het virus. Zo ontdekten ze bijvoorbeeld dat de verschillende virusstammen te herleiden waren naar één gedeelde voorouder en dat een klein deel van de genetische componenten van het virus dat in de tijd van de Vikingen rondwaarde tot in de achttiende eeuw had weten stand te houden.

Diversiteit
Maar daarmee was nog niet duidelijk wanneer het virus was ontstaan. Daarvoor keken de onderzoekers vervolgens naar de genetische diversiteit die er tussen de verschillende virusstammen was. “Genetische diversiteit hoopt zich door de tijd heen op,” aldus Forni. En dat maakt het mogelijk om de genetische verschillen tussen de stammen te gebruiken om in te schatten wanneer het virus ontstond. Daarbij dienden de onderzoekers overigens wel rekening te houden met een fenomeen dat ook wel aangeduid wordt als het ‘time-dependent rate phenomenon‘. “Dit houdt in dat de genetische variatie onder virussen groter lijkt te zijn als je het over een kort tijdsbestek beziet en juist kleiner als je het over een langere periode bestudeert,” legt Forni uit. Het is vanzelfsprekend van invloed is als je virussen aan de hand van genetische verschillen tussen monsters en dan met name de wijze waarop die verschillen zich door de tijd heen ophopen, probeert te dateren. En daarom is het belangrijk om hier rekening mee te houden, aldus Forni. “Zo kunnen we namelijk een betrouwbaardere inschatting maken van de opkomst van het Variola-virus.”

Overigens speelt het time-dependent rate phenomenon niet alleen bij het pokkenvirus. “Het is reeds voor verschillende DNA-virussen beschreven,” stelt Forni. En voor sommige van die virussen is inmiddels ook aangetoond dat ze in werkelijkheid veel eerder zijn ontstaan dan je op basis van de genetische diversiteit – door toedoen van het time-dependent rate phenomenon – misschien zou denken. En ook het Variola-virus blijkt nu dus veel ouder dan gedacht. Volgens de onderzoekers waart het al meer dan 3800 jaar rond.

Ramses V
Voor historici komt dat waarschijnlijk niet als een verrassing. Er waren namelijk al archeologische vondsten die hintten op een veel langer bestaan van het pokkenvirus. De bekendste is farao Ramses V die in 1157 voor Christus stierf. Een analyse van zijn mummie leidde in de negentiende eeuw tot de ontdekking van littekens die sterk lijken op de littekens die een pokkeninfectie kan bewerkstelligen. “We weten niet waar Ramses V aan is overleden,” benadrukt Forni. “Wat we wel weten, is dat hij sporen vertoont die doen denken aan de pokken.” Het nieuwe onderzoek kan niet bevestigen dat de farao een pokkeninfectie doormaakte, maar wijst er in ieder geval wel op dat het pokkenvirus in de tijd van de farao reeds rondwaarde.

“Het Variola-virus is mogelijk veel, veel ouder dan we dachten,” stelt Forni. “En dat is belangrijk, omdat het de hypothese dat het pokkenvirus reeds in samenlevingen in de oudheid voorkwam, bevestigt.” Daarnaast kan het ook ons begrip van het virus vergroten. “Het is belangrijk om een licht te werpen op de oorsprong van het virus, omdat dat ons in staat stelt om beter te begrijpen hoe dit virus is ontstaan, hoe het virus zich onder onze soort verspreidt heeft en hoelang het ons al infecteert. Die informatie kan ons weer helpen om hypothesen te vormen over de evolutie en pathogeniciteit (de mate waarin het virus mensen ziek maakt, red.) van het virus. Dat laatste is met name heel relevant, omdat we weten dat er vandaag de dag twee grote claden van het Variola-virus zijn die – als het gaat om de ernst van de ziekte die ze veroorzaken – opmerkelijk van elkaar verschillen.”

Bronmateriaal

"Smallpox has plagued humans since ancient Egyptian times, new evidence confirms" - Microbiology Society (via Eurekalert)
Interview met Diego Forni
Afbeelding bovenaan dit artikel: G. Elliot Smith (via Wikimedia Commons)

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd