Het goede nieuws is dat de geschiedenis ons leert dat niet elke crisis – klimaatgerelateerd of niet – resulteert in de ineenstorting van een beschaving. Het slechte nieuws is dat de beschavingen die wél ten ondergingen iets met de onze gemeen hebben..
Met onze drang naar geld en goed hebben we onze planeet voorgoed veranderd: de temperaturen stijgen, de biodiversiteit neemt af, het weer wordt extremer en leidt vaker tot hittegolven, overstromingen en droogte – met alle gevolgen van dien. Ondertussen hebben we ook net een pandemie achter de rug, woeden er op verschillende plekken op aarde oorlogen, wordt de kloof tussen arm en rijk groter en viert de politieke polarisatie in veel landen hoogtij. Geen wonder dat historici ook wel stellen dat we leven in een tijd van polycrisis: verschillende potentieel catastrofale ontwikkelingen lopen dwars door elkaar heen of zijn zelfs met elkaar verweven. En de ene crisis is dan ook nog niet bezworen of de volgende dient zich al aan.
De geschiedenis
Het is allemaal weinig hoopgevend. Maar, zo stellen historici nu in het blad Philosophical Transactions of the Royal Society B Biological Sciences: er is in feite niets nieuws onder de zon. Veel van de bedreigingen waar we nu mee te maken hebben, hebben samenlevingen ook in het verleden parten gespeeld. En dat biedt ons de bijzondere kans om van hun reactie op die crises te leren. “Ik denk dat veel mensen de potentie die de geschiedenis heeft, onderschatten,” vertelt onderzoeker Daniel Hoyer aan Scientias.nl. “De geschiedenis kan ons echter niet alleen helpen om te begrijpen hoe crises zich doorgaans ontvouwen, maar mogelijk ook inzicht geven in maatregelen die we kunnen treffen om ons van de meer vernietigende uitkomst ervan vandaan te leiden, richting een minder ernstige uitkomst.”
Database vol crises
In theorie is het een fantastisch idee. “Ondanks alle technologische veranderingen en vooruitgang, werken onze moderne samenlevingen in feite nog ongeveer net zo als die van het verleden,” benadrukt Hoyer. Maar hoe kun je in de praktijk leren van de vele crises die (soms al vergeten) samenlevingen geteisterd hebben? Hoyer en collega’s doen een eerste voorzet en presenteren in hun artikel de ‘Crisis Database‘. In deze database hebben ze tot op heden zo’n 150 crises die zich in verschillende tijdperken en in verschillende regio’s van de wereld hebben afgespeeld, verzameld.
Aangrijpend
Het was niet direct een heel opbeurend klusje, zo moet Hoyer erkennen. “Het kan heel aangrijpend zijn om zoveel situaties waarin mensen vreselijke en soms ook gewelddadige dingen meemaakten, te verzamelen. Maar het doel was om in de database het volledige spectrum aan ervaringen tijdens een crisis vast te leggen. Dus er zitten ook voorbeelden in van gevallen waarin de vernietiging uiteindelijk meeviel. En er zijn zelfs een paar gevallen waarin het welzijn van grote delen van de populatie er na een crisisperiode zelfs op vooruit ging. Ik denk dan bijvoorbeeld aan de periode van het Chartisme in het negentiende eeuwse Engeland. Het land had te maken met onrust en zelfs uitbraken van geweld door gefrustreerde en verarmde gemeenschappen. Maar in plaats van af te zakken in een burgeroorlog – zoals je in dit soort situaties vaak ziet gebeuren – voerde het land een aantal hervormingen door, gericht op het verbeteren van de omstandigheden van arbeiders in de stad. Engeland was in die tijd natuurlijk niet perfect,” zo benadrukt Hoyer. Zo liet bijvoorbeeld het stemrecht voor deze arbeiders nog lange tijd op zich wachten. “Ook ging het land door met de vreselijke beleidsvoering in de koloniën. Maar toch wordt deze periode door historici gezien als een belangrijke stap richting de oprichting van de moderne welvaartsstaat. Helaas zijn dit soort verhalen wel eerder uitzondering dan regel, maar er zijn wel genoeg van dit soort verhalen om mijn optimisme levend te houden.”
Van de Zapoteken tot de Qing-dynastie
Andere crises die we in de database terugvinden, zijn bijvoorbeeld de problemen waar de Zapoteken in het zuiden van Mexico in de negende eeuw mee te maken kregen. Droogte dwong hen hun hoofdstad Monte Albán – en verschillende andere steden – te verlaten. Lang werd gedacht dat hun beschaving zelfs instortte, maar recent onderzoek heeft onthuld dat veel voormalige inwoners van Monte Albán zich in kleinere nederzettingen nabij de hoofdstad vestigen en er toch in slaagden aldaar veel aspecten van hun samenleving levend te houden. Anders was dat voor de immens rijke Qing-dynastie in China. In eerste instantie wist deze terugkerende overstromingen en sprinkhanenplagen te overkomen. Maar in de negentiende eeuw ging het alsnog mis: sociale onrust maakte het rijk kwetsbaarder voor de al even genoemde tegenslagen. En in 1850 leidde het tot de Taipingopstand: mogelijk de bloedigste burgeroorlog uit de geschiedenis. En uiteindelijk resulteerde het erin dat de Qing-dynastie in 1912 – na 250 jaar moedig stand te hebben gehouden – compleet ineenstortte. Daartussen vinden we dan nog het Ottomaanse rijk, waar alles ook zeker niet over rozen ging. Terugkerende droogtes en de kleine ijstijd leidden tot sociale onrust en talloze opstanden. En toch wist het rijk belangrijke sociale en politieke structuren in stand te houden en ineenstorting honderden jaren voor zich uit te schuiven.
Hamvraag
En uit al die crises kunnen waardevolle lessen worden getrokken, zo is de overtuiging van Hoyer en collega’s. “Wat we zien is dat niet elke ecologische of klimatologische afwijking leidt tot ineenstorting of zelfs een ernstige crisis,” stelt Hoyer. En dat brengt ons bij de hamvraag: wat zorgt er nu voor dat een crisis uitmondt in ineenstorting van een samenleving of juist een positieve verandering bewerkstelligt? Om dat te achterhalen, moeten zoveel mogelijk historische crises onderzocht worden, zo stellen de onderzoekers. En dat is nog niet zo gemakkelijk. Want in veel gevallen is sprake van een samenloop van omstandigheden. “De koers van een crisis is afhankelijk van verschillende factoren,” legt onderzoeker Peter Turchin uit. Een verandering in klimaat kan vanzelfsprekend een belangrijke factor zijn, maar de impact ervan wordt uiteindelijk ook gedicteerd door culturele, politieke en economische factoren. En alleen door al die factoren – en hun onderlinge interactie – in kaart te brengen, kunnen onderzoekers vaststellen welke factoren een samenleving nu wapenen tegen of juist kwetsbaar maken voor bijvoorbeeld klimaatverandering. En daar kunnen wij ons voordeel mee doen. “Veel mensen merken terecht op dat de enorme, wereldwijde schaal en onderlinge verwevenheid van crises – ook wel aangeduid als polycrisis – ongeëvenaard is in de geschiedenis van de mensheid. En ons tijdperk heeft zeker enkele unieke eigenschappen, met name natuurlijk de omvang en onomkeerbaarheid van de door mensen ingegeven aantasting van het milieu. Maar er zijn ook aspecten die heel sterk lijken op wat we in vorige crises zien,” stelt Hoyer. Bijvoorbeeld de toenemende ongelijkheid en polarisatie. “Punt is dat we – om te kunnen onderscheiden wat uniek is aan onze moderne tijd – eerst goed moeten begrijpen wat er in het verleden is gebeurd: alleen zo kunnen we hopelijk lessen trekken omtrent wat in het verleden heeft gewerkt, wat niet werkte en – nog belangrijker – wat nog niet geprobeerd is en ons zou kunnen helpen om de nieuwe uitdagingen van onze tijd en de nabije toekomst het hoofd te bieden.”
De eerste lessen
En hoewel de database nog jong is, denken onderzoekers al verschillende belangrijke lessen te hebben ontwaard. Zo ontdekten ze dat sociale ongelijkheid – iets wat op dit moment ook enorm speelt in onze samenleving – een samenleving veel minder weerbaar maakt tegen crises. “Omgaan met grootschalige bedreigingen vereist een aanzienlijke sociale cohesie,” stelt Hoyer hierover. “Een andere belangrijke factor is hoe degenen met macht reageren op crises wanneer die zich aandienen. In veel gevallen zien we in de geschiedenis dat leiders of niet reageerden of zich niet bewust waren van mogelijke oplossingen of zich actief inzetten om hervormingen die de crises konden bezweren, tegen te werken. Wat daarbij heel ironisch is, is dat de degenen met de meeste macht binnen een samenleving, die dus ook de grootste veranderingen kunnen bewerkstelligen, doorgaans het minst geneigd zijn om die veranderingen in gang te zetten en wel omdat zij het meest gebaat zijn bij de status quo. Dus een flexibeler, snel reagerend en inclusief overheidssysteem kan helpen om een samenleving flexibeler te maken en zich aan te passen als omstandigheden veranderen of als er onrust ontstaat.”
Ten slotte kunnen we nog een belangrijke les uit de geschiedenis halen. Zo blijkt ook het aantal crises en de frequentie waarmee ze zich aandienen, belangrijk te zijn. “Veel samenlevingen hebben aangetoond in staat te zijn om één crisis of twee crises te overleven. Maar wanneer meerdere grote bedreigingen tegelijkertijd de kop opsteken, dan hebben ze de capaciteit niet om daarop te reageren en beginnen de crises zich op te stapelen en dat leidt dan soms tot ineenstorting van de samenleving.
Weinig rooskleurig
Al met al ziet het er – afgaand op wat de geschiedenisboeken ons vertellen – er dus niet heel goed voor ons uit. Want sociale ongelijkheid is ons niet vreemd. En historici hebben al vastgesteld dat we leven in een tijd van polycrisis: meerdere crises spelen tegelijkertijd op en verergeren elkaar. En daarnaast hebben talloze gesprekken op nationaal en internationaal niveau en verscheidene klimaattoppen ook wel aangetoond dat onze overheden doorgaans weinig flexibel zijn. “Eerlijk gezegd ben ik niet heel hoopvol dat we in staat zullen zijn om de hervormingen die nodig zijn, te bewerkstelligen, zonder dat daar eerst bloedvergieten en sociale onrust aan voorafgaat,” stelt Hoyer. “De droevige les die we uit ons onderzoek kunnen trekken, is dat crises vaak niet goed worden aangepakt door de populaties die er door getroffen worden: zij weigeren de gevaren ervan in te zien of zijn gewoon niet bereid om zich aan veranderende omstandigheden aan te passen.”
Beetje hoop
Tegelijkertijd vindt Hoyer echter ook in de (recente) geschiedenis wel een klein beetje hoop op een goede afloop. “Ik probeer een beetje optimistisch te blijven. Want er zijn ook wel een aantal voorbeelden van situaties waarin mensen de handen ineensloegen en gezamenlijk tot opmerkelijke dingen in staat bleken te zijn.” Hij vertelt dan bijvoorbeeld te denken aan het bouwen van piramides met de middelen die in de oudheid beschikbaar waren. “Of het in krap één jaar tijd produceren en distribueren van een vaccin tegen een dodelijk virus.”
En zo geeft de soms ronduit treurige geschiedenis dus ook nog een beetje reden tot hoop. Het is nu echter zaak die hoop werkelijkheid te laten worden. En dus is er werk aan de winkel. We moeten aan de slag met dingen die de weerbaarheid van onze samenlevingen ondermijnen: sociale ongelijkheid en de polarisatie bijvoorbeeld. En we moeten vooral ook onze geschiedenis meer op waarde gaan schatten, vindt Hoyer. “Ook al worden we beïnvloed door ons verleden, we zijn niet – zoals vaak wel wordt beweerd – gedoemd om het verleden te herhalen: we kunnen echt leren van het verleden. En hoe meer we leren over de valkuilen van passiviteit en het falen om grote crises terwijl ze zich ontwikkelen te herkennen, hoe meer we in staat zullen zijn om onze koers te veranderen en de wereldwijde polycrisis die ons allen in zijn greep houdt, het hoofd te bieden.”
