Wie in de geschiedenis duikt, komt al gauw tot de conclusie dat de ongeëvenaarde tijd waarin wij leven niet zo ongeëvenaard is.
Wie uit eten wil of naar de film, moet binnenkort met een digitale of papieren ‘coronapas’ aan kunnen tonen dat hij of zij volledig gevaccineerd is, onlangs genezen is van COVID-19 of zeer recent negatief getest is. De nieuwe maatregel levert in alle lagen van de bevolking stevige discussies op. Net zoals de coronatests, -maatregelen en -vaccins dat eerder ook al deden.
Niet zo ongeëvenaard
De discussies zijn inherent aan de bijzondere tijd waarin we leven en de bijzondere maatregelen die daarbij zijn gaan horen. Tenminste: bijzonder? Wie in de geschiedenis duikt komt al gauw tot de conclusie dat er ook op het gebied van epidemieën en de bestrijding daarvan weinig nieuws onder de zon is. Zelfs de coronapas heeft in de geschiedenis een eigen tegenhanger! Dat schrijven onderzoekers in het blad BMJ Global Health. De studie handelt over twee goed bewaard gebleven immuniteitspaspoorten die stammen uit 1828 en uitgegeven zijn in Gibraltar.
Gele koorts
De paspoorten werden niet ingezet in de strijd tegen een coronavirus, maar tegen de gele koorts. Die ziekte trof Gibraltar in 1828 voor de vierde keer in twintig jaar tijd. “In 1828 werd een paspoort afgegeven als je de ziekte had gehad en overleefd,” vertelt onderzoeker Larry Sawchuk. “Met het paspoort kon je jezelf vrij bewegen en actief deelnemen aan alles binnen de gemeenschap.” Op het paspoort stond naast de naam van de genezen gele koorts-patiënt ook zijn of haar leeftijd en een door een arts bevestigde mededeling van immuniteit. “Het is voor zover wij weten het eerste tastbare voorbeeld van een paspoort waaruit je kon opmaken wie vatbaar was voor een ziekte en wie niet,” aldus Sawchuck.
De epidemieën
De gele koorts-pas werd zoals gezegd in 1828 geïntroduceerd, toen Gibraltar opnieuw met de gele koorts werd geconfronteerd. De eerste keer dat de ziekte zich openbaarde, was in 1804; toen kwamen in Gibraltar in vier maanden tijd ongeveer 2200 mensen om het leven. In 1810 sloeg de ziekte opnieuw toe. Men was er op dat moment (onterecht) van overtuigd dat de ziekte – die door muggen op mensen wordt overgedragen – besmettelijk was en dus ook van mens op mens kon overspringen. En daarom werd besloten om alle zieken in quarantaine te plaatsen in een kamp dat de naam ‘Neutral Ground‘ droeg. Toen de ziekte in 1813 weer de kop opstak, werden de zieken opnieuw in dit kamp geïsoleerd. Maar in 1828 – als de ziekte voor de vierde keer toeslaat – kiest men voor aanvullende maatregelen. “Tegen de tijd dat de epidemie van 1828 zich aandiende, had men al wat meer kennis over vatbaarheid voor gele koorts,” zo vertelt onderzoeker Lianne Tripp aan Scientias.nl. Zo werd steeds duidelijker dat mensen die de gele koorts al hadden gehad, tijdens de latere epidemieën niet nogmaals getroffen werden. Ze waren immuun. In een poging een nieuwe uitbraak te bedwingen, wordt er in 1828 daarom voor gekozen om mensen die nog geen gele koorts hadden gehad, in de Neutral Ground te verzamelen. “Het idee dat gele koorts besmettelijk was, kan hierbij een rol hebben gespeeld,” stelt Tripp. “Wellicht wilde men door degenen die nog vatbaar waren voor gele koorts in quarantaine te plaatsen, voorkomen dat deze mensen in contact zouden komen met zieken. En wanneer mensen in het kamp toch ziek werd, was er ook weer een aparte ruimte waarin de zieken geïsoleerd konden worden.” Uiteindelijk kwamen in 1828 zo’n 4000 mensen die nog geen gele koorts hadden gehad in de Neutral Ground terecht. En sommigen verbleven daar wel vier maanden. Het is ook in deze tijd dat de gele koorts-pas wordt geïntroduceerd. Mensen die de gele koorts hadden doorgemaakt, kregen zo’n pas en konden daarmee gaan en staan waar ze wilden. Mensen die nog niet ziek waren geweest, moesten het zonder pas doen en konden de Neutral Ground niet verlaten.
Per ongeluk succesvol
Nu weten we dat het afschermen van de mensen die nog geen gele koorts hadden gehad, weinig zin had. De ziekte is immers niet besmettelijk. Maar toch wierp de keuze om mensen die de gele koorts nog niet hadden gehad in de Neutral Ground te laten verblijven, per ongeluk zijn vruchten af. “Het verzamelen van de mensen die niet immuun waren, heeft ze beschermd,” zo stelt Tripp. “Omdat de Neutral Ground een gebied was waar muggen vanwege een gebrek aan water en winderige omstandigheden niet graag kwamen.”
Overeenkomsten
Het onderzoek van Tripp en collega’s geeft een uniek inkijkje in een bijna 200 jaar oude epidemie waarin men – verrassend genoeg – maatregelen trof die ons anno 2021 bekend voorkomen. “Het is interessant dat men ondanks beperkte kennis over de oorzaak en verspreiding van gele koorts maatregelen trof die ook in de COVID-19-pandemie zijn getroffen, zoals het isoleren van de zieken.” En net als nu hadden al die maatregelen een prijs. “De verplaatsing van individuen naar de Neutral Ground betekende bijvoorbeeld dat duizenden werkeloos werden en afhankelijk waren van de overheid en liefdadigheidsinstellingen.”
Veel geregel en welwillendheid
De epidemieën die Gibraltar aan het begin van de negentiende eeuw troffen, vergden veel van de bevolking. Maar ook van het ambtenarenapparaat. “Ik denk dat we – ondanks dat men niet goed begreep hoe gele koorts werd overgedragen – onder de indruk mogen zijn van de wijze waarop de gezondheidsfunctionarissen de epidemie bestreden. Neem bijvoorbeeld de vier maanden durende isolatie van 4000 mensen in een kleine ruimte. Dat moet een nauwe samenwerking tussen de gezondheidsfunctionarissen en politie en welwillendheid van de burgers hebben geëist. Deze mensen moesten van voedsel worden voorzien, de orde moest worden gehandhaafd en hun veiligheid moest gewaarborgd worden; dat moet een enorme gezamenlijke inspanning zijn geweest (…) Ook het opzetten van een speciale markt aan de grens met Spanje was indrukwekkend. Alle goederen die hier werden aangeboden, werden – voordat ze de grens overgingen – gedesinfecteerd. Van zonsopgang tot zonsondergang verzamelden zich aan de grens honderden mensen die hier op nette wijze – onder toeziend oog van de politie – voedsel en andere eerste levensbehoeften uitwisselenden.” En ook de implementatie van het paspoortsysteem moeten we niet onderschatten. “Elke pas werd in een drukkerij gemaakt en een lokale huisarts vulde de persoonlijke informatie met de hand in.”
Basale principes
Het is volgens Tripp heel waardevol om te onderzoeken hoe mensen vroeger met ziekten omgingen. “Wat we van elke pandemie kunnen leren – ongeacht of die nu 500 of 200 jaar geleden plaatsvond – is dat de maatregelen die we treffen en de basale principes waarop het managen van epidemieën gebaseerd is, door de tijd heen niet veel veranderd zijn. We gebruiken nog steeds maatregelen zoals quarantaine, isolatie van de zieken, een cordon sanitaire, het dragen van mondkapjes, afstand houden, reisrestricties en paspoortsystemen. Helaas worden persoonlijke ervaringen die gedurende epidemieën zijn opgedaan binnen de meeste populaties heel slecht doorgegeven. Er is als het om ervaringen in tijden van epidemieën gaat, geen collectief geheugen. De gemiddelde burger weet niet hoe pandemieën in de afgelopen 200 jaar werden aangepakt en daarom is het zo belangrijk dat wetenschappers informatie over hedendaagse epidemieën en pandemieën vastleggen en documenten van vorige epidemieën opsporen, omdat die informatie anders verloren gaat.”
Daarnaast is het ook goed om je te realiseren dat de uitdagingen waar wij nu voorstaan, niet nieuw zijn. De mensheid is vaker met epidemieën en pandemieën geconfronteerd. “Deze zogenoemde ‘ongeëvenaarde tijden’ zijn niet zo ongeëvenaard,” concludeert Tripp. En zoals de inwoners van Gibraltar uiteindelijk weer teruggingen naar hun ‘oude normaal’, zullen ook wij deze pandemie vroeg of laat achter ons laten. De cruciale rol die de moderne wetenschap daarin speelt, wordt duidelijker wanneer je je realiseert hoe weinig men bijna 200 jaar geleden in Gibraltar van ziekteverwekkers wist. “We kregen pas een beter begrip van ziekteverwekkers toen wetenschappers aan het eind van de negentiende eeuw de oorzaak van ziekten ontdekten, zoals de bacteriën die cholera en tuberculose veroorzaakten. En onze kennis omtrent ziekten en hoe ze zich verspreiden, groeit nog altijd, zoals we ook met het coronavirus zien. Zonder de wetenschap zouden we niet weten welke maatregelen we moeten treffen, laat staan dat we effective vaccins hadden verkregen.”
