De datering van een houten plank met daarop een voor ons onleesbare tekst, hint erop dat de oorspronkelijke bewoners van Paaseiland op eigen houtje – dus zonder beïnvloeding van geletterde mensen van buitenaf – het schrift uitvonden. En dat zou een bijzondere prestatie zijn.
Dat is te lezen in het blad Scientific Reports. Voor de studie bogen wetenschappers zich over vier houten plankjes, beschreven met rongorongo: het nog niet ontcijferde schrift van Rapa Nui, beter bekend als Paaseiland. De onderzoekers probeerden de plankjes te dateren. En met succes: drie ervan blijken uit de negentiende eeuw te komen. Veel interessanter is echter het vierde exemplaar, want dat blijkt uit de periode zo halverwege de vijftiende eeuw te stammen. Daarmee komt het plankje uit een periode lang vóór de eerste Europeanen Paaseiland ontdekten. Het suggereert dat de oorspronkelijke bewoners van het eiland het schrift op eigen houtje, dus zonder inmenging van buitenaf, ontwikkelden.
Paaseiland – of Rapa Nui – bevindt zich in de Stille Oceaan, op zo’n 3800 kilometer afstand van de Chileense kust. Lang was het eiland onbewoond, maar daar kwam ergens in de twaalfde of dertiende eeuw verandering in, toen een aantal mensen het eiland koloniseerde. Deze mensen richtten onder meer de beroemde grote stenen beelden op, die Paaseiland tot op de dag van vandaag sieren. De cultuur van de Paaseiland-bewoners kwam echter serieus onder druk te staan toen Europese zeevaarders het eiland in de achttiende eeuw ontdekten. Veel inheemse bewoners van het eiland werden – soms als slaven – weggevoerd en epidemieën zorgden ervoor dat de achtergebleven populatie nog verder kromp. En met het wegvagen van het inheemse volk ging ook hun traditionele cultuur bijna geheel, voorgoed verloren. Er is dan ook veel wat we niet weten over de oorspronkelijke bewoners van Paaseiland. Wat we wél weten, is dat ze naast de beroemde beelden ook een lokaal schrift kenden – het rongorongo – dat overigens pas in 1864 door buitenstaanders werd opgemerkt. Dat schrift bestaat voornamelijk uit tekeningetjes, van bijvoorbeeld mensen, dieren, planten en gereedschappen. Veel voorbeelden zijn er niet van; er zijn slechts 27 in houten plankjes gekerfde stukken tekst bewaard gebleven.
Oorsprong
Dat de oorspronkelijke bewoners van Paaseiland een eigen schrift hadden, is dus al veel langer bekend. Grote vraag is echter waar dit schrift zijn oorsprong vindt. Hebben de bewoners van Paaseiland het op eigen houtje, daar in complete isolatie op dat eiland, uitgevonden? Of is het schrift aanzienlijk jonger en zette contact met geletterde Europeanen de bewoners van het eiland ertoe aan om een eigen schrift te ontwikkelen? Wetenschappers weten het niet. Want hoewel we weten dat de laatste plankjes zo rond 1870 – dus nadat de Europeanen Paaseiland ontdekten – met rongorongo beschreven werden, is onbekend wanneer de eerste beschreven plankjes ten tonele verschenen. En dat maakt het lastig om te bepalen of de bewoners van Paaseiland zich bij het ontwikkelen van hun rongorongo door anderen lieten inspireren of niet. Maar dat is wel belangrijk om te weten. Want als de bewoners van Paaseiland het schrift echt op eigen houtje hebben uitgevonden, begeven ze zich daarmee in een select gezelschap. Andere beschavingen die onafhankelijk van andere (geletterde) culturen het schrift hebben uitgevonden, bevonden zich bijvoorbeeld in het hedendaagse China, Egypte en Mesopotamië. Maar waar bijvoorbeeld de oude Egyptenaren het schrift duizenden jaren geleden al – onafhankelijk van anderen – uitvonden, zouden de bewoners van Paaseiland dat in dit scenario relatief recent – ergens tussen de elfde en achttiende eeuw – hebben gedaan. En daarmee zouden zij niet alleen een nieuw, maar misschien ook wel het chronologisch gezien laatste voorbeeld zijn van een beschaving die het schrift op eigen houtje heeft uitgevonden. Zeker is dat echter allerminst, omdat (tot voor kort) onduidelijk was of het schrift voor de komst van de Europeanen al bestond en dus echt door de bewoners van Paaseiland – zonder Europese inmenging – is uitgevonden.
Vier plankjes
Van de 27 stukjes rongorongo die tot op de dag van vandaag voorhanden zijn, waren er tot voor kort slechts twee direct gedateerd. En beide plankjes bleken uit de negentiende eeuw te stammen, oftewel uit de periode nádat de Europeanen Paaseiland ontdekten. En daarmee bleef vanzelfsprekend onduidelijk of het schrift voor de Europese aankomst op het eiland al bestond. Om daar meer duidelijkheid over te krijgen, bogen onderzoekers zich recent over vier andere houten plankjes, waarin het rongorongo-schrift is gekerfd en die in Rome lagen opgeslagen. En drie daarvan bleken eveneens uit de negentiende eeuw te stammen. Maar de vierde – en dat is dus interessant – stamt uit een periode halverwege de vijftiende eeuw, lang voordat Europese zeevaarders van het bestaan van Paaseiland afwisten.
Het oudste plankje
Het plankje in kwestie is gemaakt van een echte geelhout: een boom die niet op Paaseiland groeit. Mogelijk is het hout op Paaseiland aangespoeld, zo schrijven de onderzoekers. Ze wijze erop dat het hout van de boom veelvuldig gebruikt werd om schepen – en met name ook scheepsmasten – van te bouwen. En het kan dan ook heel goed zijn dat het afkomstig is van een vergaan (Europees) schip. Het wrakhout is vervolgens aan beide kanten beschreven, waarschijnlijk door twee verschillende schrijvers. Het handschrift verschilt namelijk behoorlijk. Wat op het plankje staat, blijft gissen: het rongorongo is nog altijd niet ontcijferd.
Maar wat de datering dus wel lijkt te suggereren, is dat het schrift lang voor de Europeanen Paaseiland ontdekten, al werd gebruikt. Het is een suggestie, geen zekerheid. Want de onderzoekers kunnen enkel vaststellen wanneer de bomen waarvan de plankjes gemaakt zijn, werden geveld. Of ze ook kort daarop beschreven zijn, blijft onduidelijk. Maar, zo stellen de onderzoekers, het lijkt onaannemelijk dat er tussen het moment dat een boom omgehakt werd en het moment dat de daarvan gemaakte plank beschreven werd, meerdere eeuwen verstreken zijn. En met dat in het achterhoofd zijn ze er met het oog op het oudste plankje dan ook vrij zeker van dat het schrift vóór de Europeanen Paaseiland ontdekten, al bestond. En daaruit volgt dan automatisch dat het aannemelijk is dat de oorspronkelijke bewoners van het eiland op eigen houtje het schrift hebben ontwikkeld. En daarmee zouden ze tot een select gezelschap van beschavingen kunnen worden gerekend die onafhankelijk van elkaar of anderen het schrift hebben uitgevonden. “Rongorongo kan één van de in de geschiedenis van de mens weinige onafhankelijke uitvindingen van het schrift vertegenwoordigen,” zo schrijven de onderzoekers. “En dat maakt het verhaal omtrent de culturele en historische ontwikkeling van de bewoners van Rapa Nui een stuk complexer.”
