Want zal deze – nog lastig te duiden – toename in de bereidheid om de wapens op te pakken er misschien ook toe kunnen leiden dat er meer oorlog gevoerd gaat worden?
Ben jij bereid om te vechten voor je eigen land? Het is zomaar één van de vragen uit het zogenoemde World Values Survey. Binnen het onderzoek – dat al sinds de jaren tachtig loopt – worden regelmatig duizenden mensen wereldwijd ondervraagd over hun waarden, normen en overtuigingen. En daarbij komt dus ook de bereidheid om voor het eigen land ten strijde te trekken aan bod. En tot voor kort leverde dat een vrij eenduidige trend op, waarbij het percentage mensen dat aangaf bereid te zijn om voor het eigen land te vechten, sinds de jaren tachtig afnam. Maar die trend lijkt gekeerd; tijdens de meest recente afname van de enquête – tussen 2017 en 2021 – nam het percentage mensen dat bereid is om voor het eigen land de wapenen op te pakken, opeens weer toe. “Het is iets wat we in een groot aantal landen zien,” vertelt politicoloog Wolfgang Wagner – verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam – aan Scientias.nl. “En ook in Nederland lijkt de bereidheid om te vechten voor het eigen land iets te zijn toegenomen.”
Post-heroïsch
De voorzichtige toename volgt zoals gezegd op een lange afname in bereidheid om voor het vaderland te vechten, die vaak gezien wordt als een bijwerking van stijgende welvaartsniveaus en een daaruit voortvloeiende ‘post-heroïsche’ samenleving. “In de jaren 1900 – voor de Eerste Wereldoorlog – was het een eer om militair te zijn en voor veel jongemannen vanzelfsprekend dat ze in het leger gingen,” stelt Wagner. “Maar na de oorlogen nam de bereidheid om te dienen en sterven voor het vaderland onder meer in Europa af en dat wordt vaak in verband gebracht met de groeiende welvaart. Mensen hoefden zich minder zorgen te maken over hoe ze hun familie gingen voeden of dat er erge dingen zouden gaan gebeuren. En daarmee nam ook de bereidheid om het eigen leven voor het vaderland te offeren af; men was meer bezig met genieten en bezitten.”
Zorgwekkend
Maar hoewel dat laatstgenoemde in onze moderne samenleving nog steeds iets is wat velen nastreven, zijn er dus aanwijzingen dat de bereidheid om te vechten inmiddels weer begint toe te nemen. Hoe die toename te verklaren is, is nog onduidelijk. Maar Wagner hoopt dat de komende tijd – samen met zijn collega Michal Onderco, verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam – uit te gaan zoeken. “Het is absoluut de moeite waard om dit nader te onderzoeken,” stelt Wagner. “Ook omdat de toenemende bereidheid om te vechten mogelijk een indicatie is voor iets veel zorgwekkenders.”
De uitbreiding van vreedzame relaties tussen staten – bijvoorbeeld in West-Europa – die we na de twee wereldoorlogen zagen, werd namelijk veelal herleid naar internationale samenwerkingsverbanden, een toename van het aantal democratieën en het feit dat steeds meer van die democratieën bijvoorbeeld door onderlinge handel van elkaar afhankelijk zijn. Maar wat mogelijk ook een rol heeft gespeeld, is dat burgers minder bereid zijn om hun leven voor het vaderland te geven. En als dat inderdaad een factor van belang is, is de toenemende bereidheid om voor het eigen land te strijden, natuurlijk reden tot zorg. Want dan zou het de kans op oorlogsvoering zomaar kunnen vergroten.
Het onderzoek
Of de toenemende bereidheid om te vechten inderdaad op die wijze tot uiting gaat komen, is echter een heel andere onderzoeksvraag. En voor nu proberen Wagner en collega’s de toename allereerst te verklaren. “We gaan daartoe onder meer in gesprek met studenten, om vast te stellen wat het voor hen betekent om voor het eigen land te vechten,” vertelt Wagner. “Het gaat dan niet alleen om studenten uit Nederland, maar ook uit (voormalige) oorlogsgebieden, zoals Syrië, Afghanistan en Oost-Europa (zie kader, red.).” Daarnaast willen de onderzoekers gaan uitzoeken of er een correlatie is tussen de mate waarin mensen bereid zijn om voor het eigen land te vechten en de mate waarin er in hun omgeving conflicten spelen. De onderzoekers vermoeden namelijk dat de bereidheid om te vechten mede gedicteerd wordt door de vraag of er in de omgeving ook oorlog wordt gevoerd. “Als oorlog geografisch of cultureel gezien dichtbij komt – zoals nu bijvoorbeeld in Oekraïne – gaat men de noodzaak om voor het vaderland te vechten misschien meer voelen,” stelt Wagner. “En als het conflict dan ook nog een partij kent met een positief imago – zoals nu de Oekraïense strijdkrachten, vechtend voor democratie en vrijheid hebben – dan kan dat er in omringende landen wellicht voor zorgen dat de bereidheid om te vechten nog verder toeneemt.” Daarnaast wordt ook de mogelijkheid dat groeiende ongelijkheid binnen staten de bereidheid om te vechten aanwakkert, nader verkend. Net als de impact die economische crises of terroristische incidenten op de bereidheid om voor het eigen land te vechten, hebben.
De data die in het kader van het World Values Survey zijn verzameld, zijn heel waardevol. Het langlopende, wereldwijde onderzoek maakt het immers mogelijk om trends in tijd en ruimte te detecteren. Maar enige voorzichtigheid is daarbij wel altijd op zijn plaats, merkt Wagner op. Wat de duiding van de data bijvoorbeeld lastig maakt, is dat niet alle landen al vanaf het begin in het onderzoek vertegenwoordigd zijn. En daarnaast worden de vragen die in de enquêtes worden gesteld misschien ook niet overal op dezelfde manier opgevat. “Zo kan ‘vechten voor het eigen land’ in Irak – een land met een zwakke centrale overheid en verschillende groeperingen die zich niet betrokken weten bij de staat – bijvoorbeeld heel iets anders betekenen dan in Nederland.”
Voor nu richten de onderzoekers zich in hun studie op het niveau van samenlevingen. Maar in de toekomst hoopt Wagner nog verder in te kunnen zoomen en ook binnen samenlevingen op jacht te kunnen gaan naar factoren die de bereidheid om te vechten aanzwengelen. Want als die geïdentificeerd kunnen worden, kunnen er wellicht ook maatregelen worden getroffen om die bereidheid af te laten nemen en de kans op escalatie te verkleinen. En zo zou het onderzoek uiteindelijk zelfs bij kunnen dragen aan een vredigere toekomst.
