Van een vaccin met een chip erin tot sterftecijfers die overdreven zouden zijn, tijdens de coronapandemie ging er nogal wat nepnieuws rond. En veel jongeren blijken nauwelijks het verschil te zien tussen wat echt is en wat niet.
Uit een nieuwe studie blijkt dat vier op de tien tieners grote moeite heeft om onderscheid te maken tussen echte en nepberichten over gezondheid. Slechts 48 procent van de ondervraagde jongeren vertrouwde accurate gezondheidsberichten meer dan fake news. 41 procent zag het verschil niet: ze vonden echt en nepnieuws even betrouwbaar en 11 procent had zelfs meer fiducie in onzinnige berichten dan in echt nieuws over gezondheid.
Fabeltjesfuik
Het maakt duidelijk dat het nodig is dat tieners bijvoorbeeld op school leren hoe ze nepnieuws kunnen herkennen. Anders kunnen ze zo de door Arjen Lubach gemunte ‘fabeltjesfuik’ worden ingezogen: door op social media veel nepnieuws aan te klikken, toont het algoritme je steeds meer berichten die daar op lijken en dus ook nep zijn, waardoor je in een heel alternatieve werkelijkheid van bijvoorbeeld complotten kunt gaan geloven.
Desinformatie kan dan een groot probleem worden, bijvoorbeeld ook voor de volksgezondheid. Eerder onderzoek heeft aangetoond dat online gezondheidsberichten vaak onvolledig en onnauwkeurig zijn en mogelijk schadelijke informatie bevatten. Fake gezondheidsnieuws is niet alleen risicovol in coronatijd, het kan ook leiden tot de verkeerde leefstijlkeuzes, risicovol gedrag en verlies van vertrouwen in gezondheidsautoriteiten. “Tijdens de coronapandemie was er een explosie van verkeerde informatie op het gebied van gezondheid”, zegt hoofdonderzoeker dr. Radomír Masaryk van de Comenius University.
Digital natives
Maar het meeste onderzoek naar nepnieuws is gericht op volwassenen. Je zou kunnen denken dat tieners, die zijn opgegroeid met internet, beter bestand zijn tegen de golf aan fake news die de sociale media dagelijks overspoelt. “Omdat adolescenten frequente internetgebruikers zijn, verwachten we meestal dat ze al weten hoe ze online informatie moeten benaderen en beoordelen, maar het tegendeel lijkt waar”, aldus Masaryk. Niet alleen zag ruim 40 procent het verschil niet tussen echt en nepnieuws, ze zagen een slechte redactie en schrijfwijze ook niet als een teken dat een gezondheidsbericht niet betrouwbaar was, schrijven de onderzoekers in vakblad Frontiers in Psychology.
Tieners zijn bovendien gevoelig voor trends. Onderzoek heeft aangetoond dat positieve foto’s en video’s van risicovol gedrag in de media, zoals roken en drinken, leiden tot meer kans op risicogedrag bij tieners. Aan de andere kant kunnen filmpjes van gezond gedrag, leiden tot positieve veranderingen in leefstijl.
Hoe informatie beoordelen?
Volgens de onderzoekers kijken adolescenten naar de structurele kenmerken van een website, zoals taal en vormgeving, om online informatie te evalueren. Berichten van gezaghebbende organisaties, vertrouwde merken of websites met zakelijke taal worden meer vertrouwd. Eerder onderzoek naar de beoordeling van nieuws door tieners identificeerde vijf redactionele factoren waaruit je kunt afleiden met een betrouwbare of onbetrouwbare bron te maken te hebben: het gebruik van superlatieven, clickbait, grammaticale fouten, autoriteit van de bron en een dikgedrukt lettertype. Op basis hiervan ontwierpen Masaryk en zijn collega’s een experiment om te onderzoeken wat de effecten zijn van deze manipulatie door vorm en inhoud op tieners als het gaat om online gezondheidsberichten.
Ze gaven driehonderd middelbare scholieren (tussen de 16 en 19 jaar) zeven korte berichten over de gezondheidseffecten van verschillende soorten groenten en fruit. Het ging om nepberichten, echte neutrale berichten en echte berichten met bovengenoemde redactionele elementen (clickbait, grammaticafouten, superlatieven etc.). Vervolgens moesten de deelnemers de betrouwbaarheid van ieder bericht beoordelen. Bijna de helft had het bij het rechte eind en vertrouwde de echte gezondheidsberichten meer dan de nepperds. 41 procent vond, zoals eerder gezegd, de fake newsberichten net zo betrouwbaar als de neutrale berichten en 11 procent vond de echte neutrale gezondheidsadviezen zelfs minder betrouwbaar dan de nepberichten.
Clickbait werkt niet meer
Clickbait is juist bedoeld om mensen te laten klikken op een bericht, maar jongeren trappen er niet meer in. Zolang de gezondheidsberichten echter redelijk leken, nep of niet, hadden de tieners er wel vertrouwen in, ongeacht of een bericht volstond met superlatieven of dikgedrukte woorden. “De enige versie van een gezondheidsbericht die aanzienlijk minder werd vertrouwd dan een echt bericht, was eentje met een clickbait-kop”, aldus Masaryk.
Maar een groot deel van de tieners liet zich dus moeiteloos in de luren leggen door een nepbericht. De wetenschappers benadrukken dan ook dat het belangrijk is dat tieners leren hoe ze nepnieuws kunnen herkennen door bijvoorbeeld beter te letten op redactionele signalen, maar ook door beter na te denken. “Analytisch denken en wetenschappelijk redeneren zijn vaardigheden die helpen neppe van echte gezondheidsberichten te onderscheiden”, concludeert Masaryk.
