Niet liefde, maar keiharde conflicten zouden onder meer aan de wieg van de muziek hebben gestaan.
Het maakt niet uit in welke cultuur je een kijkje neemt: wereldwijd maken mensen muziek of luisteren ze ernaar. En daarmee is muziek vandaag de dag een universeel fenomeen. Maar hoe is het zover gekomen? Daar hebben onderzoekers al herhaaldelijk hun gedachten over laten gaan en het resulteert in een breed scala aan hypothesen. Zo stellen sommige onderzoekers dat muziek oorspronkelijk door mensen ontwikkeld werd om – in navolging van bijvoorbeeld de vogels – een partner te versieren en verkrijgen. Weer anderen denken dat onze voorouders samen muziek gingen maken en luisteren om zo de onderlinge band te versterken. En weer anderen vermoeden dat het slechts een evolutionair bijproduct is dat in ieder geval oorspronkelijk geen enkele functie had.
Strijd en babytranen
In een nieuw onderzoek rekenen Amerikaanse onderzoekers nu één voor één met deze hypothesen af en lanceren direct een nieuwe. Volgens de onderzoekers hebben onze voorouders muziek om twee redenen omarmd: om indruk te maken op vrienden en vijanden én om aan hun kinderen te laten weten dat deze hun aandacht hadden.
Hoewel die twee doeleinden nogal een eindje uit elkaar liggen, vormen ze samen volgens onderzoeker Ed Hagen een perfecte verklaring voor de oorsprong van muziek. “Veel diersoorten produceren verschillende typen vocale signalen,” zo vertelt hij aan Scientias.nl. “Wij keken naar dierlijke vocale signalen die het meest lijken op menselijke muziek. Territoriale vocale signalen zijn doorgaans luid en – wanneer ze geproduceerd worden door soorten die hun territoria in groepen verdedigen, zoals wolven en leeuwen – heel gecoördineerd en zodoende enigszins vergelijkbaar met het optreden van muziekgroepen. Bij sommige soorten – zoals gibbons en vogels die samen zingen – worden de territoriale signalen zelfs beschreven als ‘liedjes’, oftewel een opeenvolging van duidelijk van elkaar te onderscheiden ‘noten’. Daarnaast zien we dat veel soorten vocale contactroepen produceren – vaak tussen moeders en hun nageslacht. Deze zijn veel zachter en worden in ieder geval in één primaatsoort beschreven als harmonischer dan andere signalen. De zachte contactroepen lijken meer op de menselijke slaapliedjes. Wij stellen dan ook dat mensen – in navolging van andere soorten – zowel luide, gecoördineerde territoriale vocale signalen als de zachtere vocale contactroepen tussen moeder en kind evolueerden.”
Militaire bands en oorlogsdans
Het idee dat muziek zijn oorsprong onder meer vindt in de territoriale strijd, wordt verder onderschreven door wat we vandaag de dag in onze wereld zien. “Als we muziek in traditionele samenlevingen bestuderen, dan zien we dat het consistent gebruikt wordt om politieke allianties te vormen,” aldus Hagen. Vaak zijn groteske muzikale opvoeringen – of ze nu het werk zijn van dansende inheemse stammen of militaire orkesten of aan universiteiten verbonden showbands zoals we die in de VS vaak zien – volgens Hagen vooral bedoeld om de succesvolle coalitie te etaleren en indruk te maken op buitenstaanders. Dat die buitenstaanders daar vatbaar voor zijn en ook heel wat uit zo’n voorstelling af kunnen lezen, weten we uit eerdere studies, die aantoonden dat mensen heel goed in staat zijn om de synchroniciteit van de voorstelling te beoordelen en op basis daarvan ook weer kunnen concluderen hoe het gesteld is met de samenhang in de groep.
Je hebt mijn aandacht
Daarnaast zou muziek tevens geëvolueerd zijn binnen een heel andere context: namelijk binnen de relatie tussen ouder en kind. En wel om een heel specifieke reden. “We moeten veel investeren in onze kinderen, aangezien menselijke baby’s heel hulpeloos zijn en hulp nodig hebben van de volwassenen om hen heen,” vertelt onderzoeker Samuel Mehr. “De ouder of verzorger heeft een betrouwbare manier nodig om aan het kind te laten weten dat hij/zij voor het kind zorgt.” Maar het is nog niet zo gemakkelijk om aan een baby te laten weten dat deze je volledige aandacht heeft. “Het is lastig om te bepalen of iemand echt aandacht aan je besteedt.” Je kunt er echter vrij zeker van zijn dat iemand volledig op je gefocust is als diegene voor je zingt. Hij of zij kan dan immers niet met anderen communiceren en dus kun je als baby of peuter er rustig van uitgaan dat je de aandacht van de volwassene hebt en dat deze oog heeft voor je behoeften.
“Als we het bij het juiste eind hebben, kun je muziek – naast taal – zien als een communicatiesysteem dat een belangrijke rol heeft gespeeld in de organisatie van menselijke samenlevingen,” stelt Hagen. “Van de relatie tussen moeder en kind tot op het niveau van verschillende groepen die samen een alliantie vormen.”
Alternatieve theorieën
Het staat nogal haaks op de alternatieve theorieën omtrent de oorsprong van muziek, die Hagen en collega’s in dezelfde studie één voor één van tafel vegen. Zo stellen ze bijvoorbeeld dat het zeer onaannemelijk is dat mensen muziek zijn gaan maken om het andere geslacht te versieren. “Deze hypothese kan één van de belangrijkste kenmerken van muziek – namelijk dat het vaak in groepen gemaakt wordt – niet verklaren. Daarnaast wordt muziek door beide seksen gemaakt en beluisterd.” Tenslotte zou je mogen verwachten dat wanneer mannen muziek zijn gaan maken om vrouwen te versieren, die mannen anno 2020 toch wel geëvolueerd zouden zijn tot superieure muzikanten, terwijl vrouwen er een superieur gehoor aan zouden moeten hebben overgehouden. Maar dat is niet het geval: mannen zijn niet per definitie muzikaler dan vrouwen en vrouwen hebben niet per definitie een aanzienlijk beter gehoor dan mannen.
Ook de theorie die stelt dat muziek helpt om de onderlinge banden te verstevigen, snijdt geen hout, volgens Hagen. Hij wijst er daarbij op dat er veel efficiëntere manieren zijn om de onderlinge banden aan te halen dan het toch tamelijk tijdrovende proces van musiceren. Daarnaast kan het niet verklaren waarom muziek vaak wordt opgevoerd voor ‘buitenstaanders’ die geen enkel aandeel hebben gehad in de totstandkoming ervan.
En ook de theorie die veronderstelt dat muziek slechts een evolutionair cadeautje zonder doel of functie is, is weinig aannemelijk, denkt Hagen. “Het is geen overtuigende verklaring voor het complete bewijspakket. Je komt in tal van soorten vergelijkbare vocale signalen tegen. En dan is er ook nog het feit dat we muzikale vaardigheden al jong ontwikkelen. En muziek lijkt ook universeel te zijn; we hebben het aangetroffen in elke cultuur die we bestudeerd hebben.”
Wanneer de door conflicten en babytranen gefaciliteerde evolutie van muziek precies begonnen is, blijft onduidelijk. “Misschien in het vroege Pleistoceen, ongeveer 2 tot 2,5 miljoen jaar geleden, toen er voor het eerst in het geslacht Homo mensachtigen opdoken met een aanzienlijk groter brein,” vertelt Hagen. Het lijkt aannemelijk dat de selectie op complexere communicatiemethoden voor afbakening van territoria en complexere contactroepen gelijktijdig intensiveerde.”
Of het mogelijk is dat we ooit concreet bewijs gaan vinden voor de nieuwe hypothese omtrent de evolutionaire oorsprong van muziek, is afwachten. Maar Hagen acht het zeker niet onwaarschijnlijk. “Wie had een eeuw geleden gedacht dat we konden inschatten wanneer het universum ontstond? Wie had een paar decennia geleden kunnen denken dat we complete Neanderthaler-genomen zouden kunnen verkrijgen? Ik geloof dat we ook dit (de evolutionaire oorsprong van muziek, red.) kunnen onthullen. We zijn er nog niet – nog lang niet. Maar we hebben wel weer enkele concrete stappen gezet.”
