Om de kans op verdere besmettingen te voorkomen, worden sommige mensen geïsoleerd of in quarantaine geplaatst. Maar wat is hiervan de keerzijde?
Op dit moment zitten de mensen waarbij het coronavirus is constateert aan hun huis of ziekenhuisbed gekluisterd. Zo min mogelijk contact met anderen is het devies. Maar ook mensen die zelf nog geen symptomen vertonen maar mogelijk wel met het virus in aanraking zijn gekomen – zoals op enkele cruiseschepen begin februari – worden in quarantaine geplaatst. Het zijn ontzettend ingrijpende maatregelen die behoorlijk wat impact op een persoon kunnen hebben. Maar wanneer zijn dit soort verstrekkende maatregelen eigenlijk geoorloofd? En wanneer wordt een situatie precies onethisch? We bespreken het met ethicus André Krom, verbonden aan de Universiteit van Utrecht.
Groep A
Een persoon mag niet zomaar van de buitenwereld worden afgezonderd. Daar ligt wettelijk een aantal criteria voor vast. “Allereerst wordt er onderscheid gemaakt tussen drie groepen,” legt Krom aan Scientias.nl uit. “Wordt een infectieziekte in groep A geplaatst, dan kunnen, als aan bepaalde criteria wordt voldaan, de meest dringende en ingrijpende maatregelen worden toegepast.” Het betekent dat als een ziekte onder groep A wordt geschaard, gedwongen opname tot isolatie of thuisisolatie, gedwongen onderzoek, gedwongen quarantaine (inclusief medisch toezicht) of verbod van beroepsuitoefening geoorloofd kunnen zijn. En inderdaad, ook COVID-19 zit ondertussen in deze ziektegroep.
Factoren
Ben je dus besmet of in aanraking gekomen met het coronavirus, dan mag je wettelijk gezien dus geïsoleerd of in quarantaine geplaatst worden. Daarvoor moet aan verschillende criteria worden voldaan. “Er moet allereerst sprake zijn dat de betreffende persoon ernstige schade kan veroorzaken aan anderen,” zegt Krom. “Bij corona weten we dat dit ernstige schade kan veroorzaken en makkelijk overdraagbaar is, en bijvoorbeeld via hoesten, niezen of handen schudden verspreid kan worden. Verder geldt dat iemand in (gedwongen) quarantaine plaatsen alleen ethisch verantwoord is als deze maatregel effectief is. Stel dat een ziekte alleen via het bloed overdraagbaar is, dan zou quarantaine moeilijk gerechtvaardigd kunnen worden. Bij corona is duidelijk dat door besmettelijke personen zoveel mogelijk af te zonderen van anderen, voorkomen kan worden dat zij het virus aan anderen overdragen. Daarnaast mag iemand alleen geïsoleerd of in quarantaine geplaatst worden als er geen minder ingrijpend middel beschikbaar is dat hetzelfde doel bereikt. En ten slotte moet het middel in redelijke verhouding staan tot het doel. Dit houdt bijvoorbeeld in dat gedwongen quarantaine – een ingrijpend middel – alleen ethisch aanvaardbaar is als de risico’s groot genoeg zijn. Bij het coronavirus wordt ook aan dat laatste criterium voldaan.”
Onethisch
Als er aan deze criteria wordt voldaan, kan een beslissing om iemand te isoleren of in quarantaine te plaatsen als ethisch worden bestempeld. Een situatie wordt onethisch als deze criteria niet worden gehandhaafd. “Stel dat bekend is dat mensen niet meer dan een X aantal dagen besmettelijk zijn,” legt Krom uit. “Als de betreffende persoon deze dagen heeft uitgezeten en je geen reden meer hebt om aan te nemen dat de persoon nog besmettelijk is, dan moet je de quarantaine opheffen. Dit mag dus nooit langer duren dan strikt noodzakelijk is.”
Hoewel de woorden isolatie en quarantaine vaak door elkaar worden gebruikt, is er wel een wezenlijk verschil. Isolatie vindt namelijk plaats wanneer een ziekte daadwerkelijk bij een persoon is geconstateerd. Quarantaine wordt daarentegen toegepast bij mensen waarvan nog niet vaststaat dat ze de ziekte hebben, maar die wel in contact zijn gekomen met iemand die de ziekte heeft. Hierdoor is er een sterk vermoeden ontstaan dat ook deze persoon mogelijk de ziekte onder de leden heeft, en anderen kan besmetten. Hij of zij wordt dan uit voorzorg van anderen afgeschermd, om aan te kijken of iemand ziekteverschijnselen ontwikkelt, en om ondertussen te voorkomen dat verspreiding van de ziekte zou kunnen plaatsvinden.
Op dit moment worden zoveel mogelijk mensen die met het coronavirus besmet zijn van anderen geïsoleerd. Bovendien roept de WHO mensen met milde klachten op om zich van het sociale leven te onttrekken en thuis te blijven. Hoe ingrijpend dit ook is, het is op dit moment de enige manier om het aantal besmettingen verder in te dammen. “Mijn inschatting is dat de aanpak in Nederland heel zorgvuldig is,” vindt Krom. “Ook in de toespraak van Rutte zag je de eerder genoemde overwegingen terugkomen en wordt er gehandeld naar de laatste inzichten. Steeds wordt afgewogen of verdergaande maatregelen nodig zijn, en die worden alleen genomen als dat echt niet anders kan.” Het betekent dat het afzonderen van mensen, sociale contacten mijden en bijvoorbeeld het bezoek aan ouderen of kwetsbaren uit te stellen op dit moment noodzakelijk is om ervoor te zorgen dat we meer grip op de zaak krijgen.
Keerzijde
Hier zit echter wel een keerzijde aan. Want hoewel het isoleren of in quarantaine plaatsen van mensen in deze tijden juist heel ethisch lijkt, heeft dit ook een andere kant. “Het is natuurlijk ontzettend ingrijpend,” zegt Krom, “zeker voor ouderen. Veel maatregelen die nu genomen zijn hebben als doel om bepaalde groepen zoals ouderen of mensen met een kwetsbare gezondheid te beschermen. Maar door deze mensen af te zonderen worden ze niet alleen afgezonderd van het coronavirus, maar ook van fysieke sociale contacten. Dat kan bijdragen aan eenzaamheid. Iets dat bij ouderen sowieso al een probleem is, kan dus door de aangescherpte maatregelen worden versterkt. Hun welzijn kan worden aangetast doordat verschillende vormen van sociaal contact nu ineens wegvallen. Ook kan bijvoorbeeld stigmatisering plaatsvinden. Bezorgde burgers gingen bijvoorbeeld mensen met een Chinees uiterlijk ineens uit de weg. Dit zijn allerlei ongewenste bijeffecten van maatregelen die verder op zichzelf goed te verdedigen zijn.”
Verschillen tussen landen
Interessant in deze kwestie is ook hoe verschillende landen met hun maatregelen omspringen. Hoe Rutte gister nog betoogde dat het land op slot gooien juist geen goede keuze zou zijn, denkt de Franse president Macron daar anders over. Mensen mogen in Frankrijk de straat niet meer op en kunnen alleen nog de deur uit met een speciaal formulier. En wie zich daar niet aan houdt kan rekenen op een boete van 135 euro. Om ervoor te zorgen dat deze nieuwe maatregelen worden nageleefd, worden er honderdduizend politieagenten ingezet. Ook deze maatregelen omvatten dus een vorm van ‘dwang’. Maar waarom zijn deze zo streng? “Ik ken de Franse situatie niet goed genoeg, maar het is denkbaar dat dit in de Franse context de minst ingrijpende manier is om de risico’s te beperken,” oppert Krom. “Bovendien kan het ermee te maken hebben in hoeverre mensen geneigd zijn om op vrijwillige basis mee te werken. In sommige landen zoals in Italië zie je bijvoorbeeld dat het grootste deel van het leven zich afspeelt in de openbaarheid. Maatregelen die dus grenzen stellen aan sociale interactie zullen daar gemiddeld genomen wat harder aankomen en mogelijk op meer weerstand stuiten. Dat soort aspecten werken dus door in welke maatregelen effectief zijn. En dat kan per land verschillen. Hier in Nederland heb ik niet de indruk dat mensen massaal in opstand komen en er op veel weerstand wordt gestuit. Ik denk dat de stap-voor-stap-benadering die in Nederland wordt gehanteerd ook meehelpt. Bovendien is er veel transparantie. Er wordt uitleg gegeven over waarom welke keuzes worden gemaakt. En op de website van het RIVM kun je zien op basis van welke actuele informatie de richtlijnen voor infectieziektebestrijders worden aangepast. Dat wekt vertrouwen. Ondanks dat de genomen maatregelen niet leuk zijn, begrijpen mensen de beweegredenen en zijn daarom ook bereid om hun steentje bij te dragen.”
Hoe de situatie zich verder gaat ontwikkelen en hoe lang mensen nog geïsoleerd van elkaar moeten leven is nu nog koffiedik kijken. Dit zou nog best een poos kunnen duren. Daarom zijn er op dit moment meerdere organisaties actief die door middel van verschillende initiatieven sociaal isolement en eenzaamheid proberen te bestrijden. En op die manier wordt geprobeerd om de huidige pandemie en zijn desastreuse gevolgen toch nog een beetje dragelijker te maken.
