Wat Sven Kramer gisteren liet zien was niet zozeer onhandig of dom, maar een sterk staaltje gehoorzaamheid. De trainer wijst en roept: “Sven, binnenbaan!”. En die trainer heeft de waarheid in pacht: hij weet wat het beste is. Althans tot gisterenavond even na half elf. Want ‘het is voor je eigen bestwil’ gaat duidelijk niet op als het je de gouden plak kost.
Gehoorzaamheid is een fascinerend gegeven. Kinderen laten het – als het meezit – zien naar hun ouders en docenten toe. Honden naar hun baasje. En werknemers naar hun werkgever. En hoewel gehoorzaamheid hier op aarde als een deugd wordt gezien, valt ook voor ongehoorzaamheid iets te zeggen. Want naar iemand luisteren kan – zoals de nazi’s en Sven al lieten zien – verkeerd uitpakken.
Milgram
Psycholoog Stanley Milgram trok die conclusie nadat hij zijn wereldberoemde gehoorzaamheidsexperiment deed. Hij zette twee mensen in twee kamers. Een acteur en een proefpersoon. De proefpersoon was de docent en wist niet dat hij met een acteur te maken had. De proefpersoon kreeg vervolgens de opdracht om fouten van de acteur met een elektrische schok af te straffen. De proefpersoon denkt dat de schokken echt zijn en de acteur doet er ook alles aan om hem dat te laten geloven (gillen, stampen). De meeste proefpersonen bleven schokken geven totdat de acteur aangaf dat hij last van zijn hart had. Milgram drong er daarna bij de proefpersonen op aan om toch verder te gaan. De meesten deden dat. 65 procent ging door tot de maximumschok van 450 volt was uitgedeeld. Geen enkele proefpersoon stopte voordat hij een schok van 300 volt had uitgedeeld.
Fout
Milgram wilde met het experiment laten zien hoe ver mensen konden gaan als ze gehoorzaam wilden zijn. Het experiment spreekt voor zichzelf en laat zien wat er gebeurt als een foute autoriteit gehoorzaamheid afdwingt.
Het doel van gehoorzaamheid
In het geval van Kramer bedoelde de autoriteit – Gerard Kemkers – het ongetwijfeld meer dan goed, maar pakte de gehoorzaamheid fout uit. Een ramp. Maar de psychologie biedt ook een schrale troost. Gehoorzaamheid heeft namelijk een functie. Volgens diverse psychologen dient gehoorzaamheid de boel bij elkaar te houden. Op grote schaal: we luisteren naar de overheid (betalen onze belastingen en houden ons aan de wet), maar ook op kleinere schaal: we luisteren naar onze werkgever (overwerken op vrijdag en ons best doen om die opdracht binnen te halen). Ongeacht of we nu gehoorzamen omdat we bang zijn voor de straf die volgt, of omdat ons geweten ons daartoe dwingt: gehoorzaamheid is nodig om bepaalde relaties en gemeenschappen te laten slagen.
Als…
Dat geldt op nog veel kleinere schaal ook voor een trainer en diens pupil. Wat als Kemkers drie jaar geleden tegen Kramer gezegd had: “We gaan trainen om die gouden plak in Vancouver 2010 op de 10.000 meter te pakken.” En Sven had geantwoord: “Liever niet.” Dan was hun relatie en ook de kleine gemeenschap die zo’n schaatsteam op zichzelf al is in gevaar gekomen. Als we dan de beelden van gisterenavond er weer even bij pakken, kunnen we twee conclusies trekken. Als Kramer na 6,6 kilometer zijn trainer genegeerd had en de buitenbaan had gepakt dan hadden we goud gehad. Maar dan zat er ook iets niet goed tussen Kramer en Kemkers. En als we dat doortrekken naar de trainingen en voorbereidingen dan had Kramer er gisterenavond misschien niet eens gestaan.
Die redenering biedt hoop voor de toekomst. Ja, er heerst teleurstelling. En ja, er zal hard gewerkt moeten worden om die band te herstellen. Maar als Kramer niet geluisterd had, zou er ook een hoop gerepareerd moeten worden. Kramer voer blind op Kemkers. Theoretisch gezien hoort dat zo. Praktisch gezien kost het hem echter een gouden medaille.
