Liggen er werkelijk Italiaanse toestanden op de loer? En is dit de juiste respons om dat te voorkomen? We vroegen het Arjen Boin, expert op het gebied van crisismanagement.
Een groot deel van het sociale leven in Nederland ligt stil. Sportevenementen en concerten zijn afgelast. Mensen met verkoudheid zijn uit voorzorg aan huis gekluisterd. Universiteiten en hogescholen zijn dicht. Wie die omstandigheden eind december voor half maart had voorspeld, was waarschijnlijk voor gek verklaard. Want maar weinig Europeanen zagen in dat virus dat zich vanaf een obscure dierenmarkt een weg baande door China heen, een echte bedreiging. Maar inmiddels zijn we nauwelijks drie maanden verder en is het virus dichterbij dan ooit. Al zo’n 614 Nederlanders zijn besmet geraakt. En vijf daarvan zijn aan de gevolgen van het virus overleden.
Naïef?
Het is heel verleidelijk om te concluderen dat we naïef zijn geweest, het virus hebben onderschat en te laat maatregelen hebben genomen. Maar dat zal je politicoloog Arjen Boin, deskundige op het gebied van crisismanagement niet zo snel horen zeggen. “Alle maatregelen die genomen worden, zijn gebaseerd op de visie van deskundigen. En die baseren zich weer op pandemie-draaiboeken en de informatie die voorhanden is: hoe besmettelijk is het virus? Hoelang is de incubatietijd? Hoe dodelijk is het virus? En op basis daarvan wordt een inschatting gemaakt. In het begin waren er echter veel onzekerheden. Pas gaandeweg kregen we meer duidelijkheid en het is niet meer dan logisch dat je dan ziet dat de inschatting niet helemaal accuraat was. Natuurlijk: er is – in theorie – een perfecte respons. Maar de kans is groot dat je daar net iets onder of net iets boven zit. En dat weet je achteraf pas. Als ze vier weken geleden (voor de eerste besmettingen in Nederland werden geconstateerd, red.) alle scholen voor een maand hadden gesloten, was de wereld ook te klein geweest.”
Net zoals deskundigen weken geleden niet veel anders konden doen dan een inschatting maken van de risico’s en juiste respons, is dat ook nu het enige wat ze kunnen doen. Want de situatie blijft zich ontwikkelen en – hoewel wetenschappers hard werken om meer over het virus te weten te komen – er is nog veel onzeker. “Natuurlijk kun je je afvragen of de gisteren aangekondigde maatregelen ver genoeg gaan. Dat weet ik ook niet. Niemand weet dat.”
Communicatie
Waar je misschien wel wat van zou kunnen vinden, is de manier waarop de maatregelen door de overheid gecommuniceerd zijn. In een eerder opiniestuk noemde Boin de communicatie inconsistent. Hij miste advies op maat voor mensen op leeftijd en met een kwetsbare gezondheid. Inmiddels is daar volgens Boin wel meer aandacht voor. “Je ziet nu dat ze expliciet wordt geadviseerd om bijvoorbeeld het openbaar vervoer te mijden. Maar dat het misschien wel eerder gekund.” Ook de kritiek op het feit dat de scholen openblijven, vloeit voort uit een ietwat gebrekkige communicatie. “Waarom worden de universiteiten en hogescholen wel gesloten en de basisscholen, de middelbare scholen en het mbo niet? De onderliggende logica is mensen niet helemaal duidelijk.”
Italiaanse toestanden
Ondertussen is de situatie in Nederland in korte tijd sterk veranderd. Premier Mark Rutte stelde eerder dat er zelfs sprake is van een ‘kantelpunt’. In andere woorden: iedereen moet zich nu realiseren dat we te maken hebben met een crisis en gepaste maatregelen treffen om te voorkomen dat de situatie werkelijk oncontroleerbaar wordt. Vaak wordt daarbij angstvallig naar Italië gekeken, waar het aantal besmettingen en doden rap is opgelopen en het zorgstelsel zwaar overbelast is. Toch is het allesbehalve bewezen dat ons Italiaanse toestanden boven het hoofd hangen, zo stelt Boin. “De variabelen verschillen van land tot land. Je hebt te maken met verschillende gewoontes, verschillen in de mate van interactie, de bereidheid om naar een arts te gaan, etc. En daarom kun je onmogelijk met zekerheid zeggen dat wat in Italië gebeurt ook hier zal gaan gebeuren. En het betekent tevens dat we niet automatisch moeten doen wat Italië doet.”
Toch houden velen er rekening mee dat het niet bij de gisteren aangekondigde maatregelen blijft. “Er zijn verschillende mogelijkheden,” stelt Boin. “Wat nog op de rol staat, is het sluiten van de scholen en de horeca, het beperken van reizen met het OV, het verbieden van nog meer bijeenkomsten en zelfs de ultieme maatregel: niemand mag zijn huis meer uit. Ik ben ervan overtuigd dat de situatie van dag tot dag en misschien zelfs van uur tot uur wordt bekeken en de overheid niet zal aarzelen om nieuwe maatregelen te treffen als dat met het oog op de publieke gezondheid nodig is.” Daarnaast zal er ook kritisch gekeken worden naar de duur van de maatregelen. “De huidige maatregelen gelden tot 31 maart, maar dat is natuurlijk een random datum. Het is niet per se zo dat het over twee weken allemaal over is en we weer kunnen gaan voetballen. Dat kan echt wel langer gaan duren.” Vaststaat dat de keuze om nieuwe maatregelen te nemen weloverwogen genomen zal worden. Net als de beslissing om maatregelen te versoepelen, overigens. “Dat is echt geen nattevingerwerk.”
Hollandse nuchterheid
Ondanks alle getroffen maatregelen en een premier die ons op het hart blijft drukken dat dit een probleem is dat we samen moeten erkennen en aanpakken, regeert op veel plaatsen de Hollandse nuchterheid. Want dat virus dat ons land deels stillegt, veroorzaakt toch niet veel meer dan een griepje? Het is iets wat Boin ook in zijn omgeving regelmatig hoort. En inderdaad, dit virus is misschien niet eens de grootste bedreiging. De werkelijke dreiging zit ‘m in het feit dat het virus ons zorgstelsel flink op de proef kan stellen. “Nu al is het een probleem om personeel bij de IC-bedden te krijgen.” Sterker nog: dat was voor de coronacrisis al een uitdaging. En hoewel het virus bij veel mensen slechts milde klachten veroorzaakt, is er een percentage patiënten dat ernstig of zelfs dodelijk ziek wordt en op de IC belandt. En hoe meer mensen besmet raken, hoe groter ook het aantal mensen dat intensieve zorg nodig heeft. Dat gaat ten koste van andere (non-acute) zorg. “En dat gaan we allemaal merken,” voorspelt Boin.
Testje
Hoe ernstig de uiteindelijke gevolgen van het virus zowel op persoonlijk als financieel en economisch gebied zullen zijn, blijft koffiedik kijken. Wat vaststaat, is echter dat we het virus deels ook ten goede kunnen keren. We kunnen het gebruiken om ons voor te bereiden op de volgende pandemie, die misschien wel veel dodelijker zal blijken te zijn. “Specialisten waarschuwen al heel lang voor een pandemie en benadrukken hoe belangrijk het is dat mensen in zo’n situatie in ieder geval een paar weken zelfvoorzienend kunnen zijn. Maar dat ging vaak het ene oor in en het andere weer uit. Ik denk dat mensen zich nu wel realiseren dat dat toch belangrijk is. Daarnaast denk ik dat dit een lakmoesproef is voor bedrijven en openbare instellingen, zoals universiteiten. Er wordt gezegd: ga maar online les geven. Maar vaak weten mensen niet hoe dat moet. Ik denk dat ze de volgende keer wel beter voorbereid zijn. En bedrijven gaan nu hopelijk nadenken over wat er gebeurt als ze terug moeten naar de kernbezetting of hun werknemers zelfs een maand noodgedwongen thuis komen te zitten. In feite is het coronavirus een geluk bij een ongeluk. Vaak hebben mensen maar milde klachten en kunnen ze al snel weer aan het werk. Stel je voor dat het een zwaarder virus was en je twee weken plat moet liggen; dan komen dingen echt stil te liggen. Natuurlijk is het coronavirus ernstig, maar het is niet de ergste crisis om als test te ervaren.”
Dat we tegen zo’n ‘test’ tegen dingen aanlopen, is logisch. Dat er moeilijke afwegingen gemaakt moeten worden ook. “Dat is inherent aan een crisis. En je kunt het eigenlijk nooit helemaal goed doen.”
