De bonobo’s zien we over het algemeen als vriendelijke, slimme goedzakken, die vreedzaam samenleven, in tegenstelling tot de agressieve chimpansees die altijd wel in zijn voor een robbertje vechten. Maar een nieuwe studie wijst uit dat het heel anders zit.
Niet de chimps maar de bonobo’s zijn het agressiefst binnen hun eigen groep. En bij beide soorten gaven de vrouwtjes de voorkeur aan de agressievere mannetjes. Om tot die conclusie te komen, togen Amerikaanse onderzoekers naar de Kokolopori Bonobo Reserve in Congo en naar twee chimpanseegemeenschappen in het Gombe National Park in Tanzania. Ze volgden twaalf bonobo’s en veertien chimpansees en keken onder andere naar het aantal agressieve acties. Denk aan het wegduwen, bijten of achtervolgen van een aanvaller.
Vroeg op
Het klinkt natuurlijk als de droom van elke onderzoeker om deze bijzondere dieren in het wild te volgen. Dat beaamt Maud Mouginot van Boston University tegen Scientias.nl. “Het is absoluut een voorrecht en het is ongelooflijk om mee te maken. Maar bij de bonobo’s is het veldwerk wel zwaar, vooral als je niet van vroeg opstaan houdt. We werden wakker rond 03.45 uur en liepen dan een uur tot anderhalf uur om bij hun nesten te komen. Daar wachtten we tot ze wakker werden. Het is dan meestal nog donker. We dragen altijd een mondkapje om besmetting met ziektes te voorkomen en houden 7 meter afstand. Het doel is om jouw bonobo van die dag te vinden. Die volg je dan de hele dag door en je registreert al zijn gedrag, zoals zijn beweging, rust, eetmomenten, grooming, spelen en agressie. Dat kan lastig zijn want het is heel dicht bos. Soms hebben we een snoeischaar nodig om er doorheen te komen. Ze kunnen ook heel hoog in een boom klimmen en dan kunnen we ze alleen nog zien met verrekijkers.”
Samen met de bonobo
Mouginot beschrijft enthousiast hoe de bonobo’s zich gedragen. “In de ochtend is het eerste wat ze doen poepen en plassen. Het is dan superbelangrijk dat je weet waar de nesten in de bomen zitten, zodat je er niet recht onder staat. Maar dat is nog niet zo makkelijk. Ik ben dan ook twee keer ondergepoept.”
En dat is niet het enige lastige. “Bonobo’s steken soms een rivier over. Dat is voor hen niet moeilijk, omdat ze de bomen gebruiken. Maar wij onderzoekers moeten er doorheen. Soms lukt het om via stenen de overkant te bereiken, of je valt in het water zoals ik. Sommige andere keren moet je gewoon door het water waden waardoor je helemaal nat bent. We kwamen ook moerassen tegen en één keer zat ik tot mijn heupen in de modder. Het was een avontuur!”
Wat ze geweldig vond, is om alleen met een bonobo samen te zijn. “Soms als je één individu volgt, raak je ver verwijderd van de rest van de groep of de onderzoeksassistenten. Het is heel bijzonder om helemaal alleen in het bos te zijn met die ene bonobo die je volgt.”
Agressiever dan gedacht
Tot hun verrassing ontdekten de onderzoekers dat de mannetjesbonobo’s vaker agressief waren dan de chimpansees. Om precies te zijn hadden ze 2,8 keer meer agressieve interacties en waren ze drie keer vaker fysiek agressief. Maar er was één belangrijk verschil: terwijl mannetjesbonobo’s vrijwel alleen maar agressief waren tegen andere mannetjes, waren chimpansees vaker agressief richting vrouwtjes. Chimpansees vormden ook vaker coalities om te vechten. Dat is vermoedelijk één reden waarom agressie minder frequent is onder chimpansees. Conflicten waarbij groepen mannen betrokken zijn, veroorzaken mogelijk meer verwondingen en gevechten binnen de groep kunnen de chimpansees verzwakken waardoor ze minder goed tegen andere groepen kunnen strijden. Dat speelt bij bonobo’s niet, omdat vrijwel al hun ruzies een op een zijn. Ze hebben nog nooit een ander gedood en ze zijn ook niet erg territoriaal ingesteld, waardoor ze enkel een beetje onderling kibbelen.
Stoere dames
De vrouwtjesbonobo’s doen overigens niet onder voor de mannetjes. Dat is bij chimpansees wel anders. Daar dwingen groepen mannetjes de vrouwtjes tot paren. “Vrouwtjesbonobo’s zijn co-dominant en soms vormen ze zelfs coalities tegen de mannetjes”, legt Mouginot uit. “Ze gedragen zich ook agressief tegen andere vrouwtjes. Mannetjesbonobo’s zijn zelden agressief tegen vrouwtjes. Dat gebeurt bij chimpansees veel vaker. Sowieso is de dynamiek tussen mannetjes en vrouwtjes bij de beide soorten heel anders. Zoals we verwachtten, zagen we bij de bonobo’s veel minder agressie van mannetjes richting vrouwtjes vergeleken met de chimps, maar meer agressie van vrouwtjes naar mannetjes.”
Gek genoeg, houden de vrouwtjesbonobo’s wel van een agressief mannetje. “Tenminste, we kunnen zeggen dat ze geen voorkeur hebben voor vriendelijkere exemplaren. Agressievere mannetjes kunnen andere mannetjes uit de buurt houden, waardoor ze meer seks kunnen hebben met de vrouwtjes en meer tijd met hen kunnen doorbrengen”, verklaart de onderzoeker. “Want een andere studie toonde al aan dat agressievere mannetjes ook meer tijd spenderen met de vrouwtjes, wat een erg interessante dynamiek is.”
Vriendelijke lobbes
Bonobo’s zijn altijd beschouwd als de vriendelijkere variant van chimpansees. Ze zouden veel minder agressief zijn. Dat blijkt nu niet het geval. Waarom is dat nooit eerder opgemerkt? Er wordt tenslotte al heel lang onderzoek naar gedaan. “Ik denk dat dat komt doordat de vriendelijkheid van de bonobo’s zich uit in ander gedrag dat compleet afwijkt van dat van chimpansees. Bonobo’s kunnen andere groepen ontmoeten, wat niet is waargenomen bij chimpansees. Mannetjes dwingen vrouwtjes niet tot seks, er zijn geen moorden gerapporteerd en geen kindermoorden. Ik denk dat ze door dit gedrag hun vriendelijke reputatie hebben gekregen”, vertelt Mouginot.
Nog eens tellen
De onderzoekers hadden dan ook niet verwacht dat bonobo’s zo agressief konden zijn. “Ze hebben een heel vredelievende reputatie, maar dat vond ik altijd al erg simplistisch gedacht. Iedere soort vertoont zo’n complex gedrag. Daarom wilde ik het gebruik van agressie binnen deze soort beter begrijpen. Maar ik had nooit gedacht dat er zo veel agressie was bij mannetjes. Ik heb de tabellen voor de analyses verschillende keren opnieuw gemaakt. Ik heb zelfs alle agressieve gedragingen een voor een bekeken om er zeker van te zijn dat we niets dubbel telden.”
Maar dat was niet het enige dat de onderzoekers niet hadden zien aankomen. “We hebben ook ontdekt dat mannetjes die zich agressiever gedragen meer succes hebben bij de vrouwtjes die dichtbij hun ovulatie zitten, wat ik fascinerend vond, omdat het niet is wat we verwachtten op basis van de zelf-domesticatiehypothese.” Die stelt dat door de evolutie agressie is verdwenen bij bonobo’s en mensen, maar niet bij chimpansees. “Het was tenslotte ook ongelooflijk om in kwantitatieve data te zien hoeveel lager de agressiecijfers waren van mannetjes richting vrouwtjesbonobo’s vergeleken met de chimpansees én dat de vrouwtjes bij de bonobo’s juist agressiever waren naar de mannetjes.”
