Sommige kandidaat-vaccins vereisen een ingrediënt dat haaien kunnen leveren. Om die vaccins op grote schaal te kunnen produceren, zijn mogelijk honderdduizenden tot miljoenen haaien nodig.
Mensen maken al heel lang jacht op haaien. Hun vlees wordt in veel landen gegeten en hun vinnen verdwijnen in de beruchte haaienvinnensoep. Maar niet alleen in de keuken duiken componenten van de haai op. Ook in de cosmetische en farmaceutische industrie komen we uit haaien afkomstige ingrediënten tegen. Het gaat dan om squaleen, dat in grote hoeveelheden te vinden is in de leverolie van haaien. Waar de cosmetische industrie squaleen onder meer verwerkt in huidcrèmes, lipsticks en zonnebrandolie, gebruikt de farmaceutische industrie het onder meer in vaccins. Dat is niets nieuws, maar wel enigszins zorgwekkend als je bedenkt dat er op korte termijn miljarden doses vaccins geproduceerd moeten worden om de wereldbevolking tegen COVID-19 te beschermen. En sommige natuurorganisaties maken zich dan ook ernstige zorgen. Zal ons volslagen begrijpelijke verlangen naar een coronavaccin dan de doodsteek zijn voor haaiensoorten die het toch al zo moeilijk hebben?
Veel onbekende variabelen
Die vraag is op dit moment niet zo gemakkelijk te beantwoorden, zo vertelt Catherine MacDonald, verbonden aan de Rosenstiel School of Marine and Atmospheric Science, die weer onderdeel uitmaakt van de University of Miami, aan Scientias.nl. “Squaleen doet in slechts enkele van de vaccins die momenteel getest worden, dienst als ingrediënt van adjuvanten (substanties die de immuunrespons moeten versterken, red.). Dus er is nog veel onduidelijkheid. Zal een squaleen-bevattend vaccin één van de vaccins zijn die uiteindelijk worden goedgekeurd? En als dat zo is, hoeveel andere vaccins zullen er dan eveneens worden goedgekeurd en hoeveel dosis squaleen-bevattende vaccins heb je dan nodig? Bovendien is het totale aantal haaien dat je nodig hebt om een bepaald volume squaleen te produceren weer sterk afhankelijk van de grootte en soort haai, aangezien er veel variatie is in de hoeveelheid squaleen die een individuele haai kan produceren.”
Grote aantallen
En zo is het dus nog een beetje koffiedik kijken, maar dat natuurorganisaties zich zorgen maken, is niet zo heel gek. Want als er straks een vaccin wordt goedgekeurd dat squaleen vereist, kan het aantal haaien dat nodig is om dit vaccin op grote schaal te produceren, heel snel oplopen. Dat blijkt uit een studie die MacDonald – samen met collega Joshua Soll – een paar weken geleden publiceerde. In de studie waarschuwen de twee voor de gevolgen die een squaleen-bevattend coronavaccin voor de toekomst van haaien kan hebben en rekenen ze door hoeveel haaien er grofweg nodig zijn om mensen wereldwijd tweemaal tegen SARS-CoV-2 in te enten (sommige vaccins vereisen een boosterdosis, die enkele weken na de eerste dosis wordt toegediend). En die aantallen liegen er niet om. In het meest gunstige scenario – waarbij je dus haaien vangt met vrij grote levers, waaruit je vervolgens ook heel veel squaleen kunt halen – moeten er – afhankelijk van de soort haai die je vangt – tussen de 28.678 en 576.049 haaien worden gedood. In het slechtst denkbare scenario, lopen die aantallen zelfs op tot 146 miljoen kleine haaien of 7,3 miljoen grote haaien.
Planten
Het zijn heel grove schattingen, gebaseerd op grote aannames. Maar de cijfers geven wel een beeld van wat haaien te wachten kan staan als een squaleen-bevattend vaccin wordt goedgekeurd. En het is geen fraai beeld. Reden voor natuurbeschermingsorganisaties om aan de bel te trekken en er nog eens op te wijzen dat dit allemaal niet hoeft te gebeuren. Want squaleen kan ook op andere manieren worden verkregen. Zo kun je het ook uit planten halen. “Er is geen verschil tussen de effectiviteit van squaleen afkomstig uit haaien en squaleen afkomstig uit planten,” vertelt MacDonald. “De stof is gewoon hetzelfde. Alleen is het gemakkelijker om squaleen in grote hoeveelheden uit leverolie van haaien te halen, de opbrengst is ook hoger dan wanneer je het uit planten haalt.” Kostentechnisch maakt het tegenwoordig niet zo heel veel meer uit. “Een onderzoek uit 2010 liet zien dat squaleen afkomstig uit planten ongeveer drie keer duurder was dan squaleen afkomstig uit haaien. Maar onze data suggereert dat de prijzen in 2020 dichter bij elkaar zijn komen te liggen en dat de totaalprijs van squaleen afkomstig uit haaien en de prijs van squaleen afkomstig uit planten tegenwoordig vrij vergelijkbaar is.”
Diepzeehaaien
En toch blijven veel bedrijven een beroep doen op squaleen afkomstig van haaien. En in veel gevallen zijn diepzeehaaien het slachtoffer, zo vertelt MacDonald. “Heel veel haaiensoorten kunnen squaleen en leverolie in commercieel relevante volumes produceren, maar de diepzeehaaien leveren over het algemeen de grootste hoeveelheden. Omdat ze in een gebied met weinig voedsel leven, leunen ze voor hun energie sterk op hun olierijke levers, die overigens ook heel belangrijk zijn voor hun drijfvermogen – in tegenstelling tot veel beenvissen hebben haaien geen met lucht gevulde zwemblaas die hen drijvende houdt.” Dat juist deze in diepe wateren levende soorten het kind van de rekening zijn, is om meerdere redenen verontrustend. “Diepzeehaaien groeien over het algemeen heel langzaam en worden pas vrij laat volwassen.” Het betekent heel concreet dat een gedode geslachtsrijpe diepzeehaai niet zo snel vervangen wordt door een nieuwe volwassen haai. “Ook zijn hun geboortecijfers laag. Dat maakt ze met name heel kwetsbaar voor overbevissing. Als de vraag naar squaleen ertoe leidt dat er veel meer op de haaien gejaagd wordt, kan dat voor sommige soorten dan ook serieuze gevolgen hebben.”
“Aan de andere kant kunnen haaien die nu gevangen worden als bijvangst of vanwege hun vlees en/of vinnen ook gebruikt worden om squaleen te produceren.” Naar schatting worden er wereldwijd elk jaar tussen de 70 en 100 miljoen haaien – voornamelijk dus vanwege het vlees en de vinnen – gedood. “Als we daar efficiënter mee om zouden gaan en ook de leverolie uit deze haaien zouden halen, zou er wellicht aan de groeiende vraag naar die leverolie en squaleen kunnen worden voldaan, zonder dat daarvoor extra haaien hoeven te worden gedood.”
Huidige vraag en aanbod is onbekend
Ook op dit moment – terwijl we allemaal wachten op een coronavaccin – is er al veel vraag naar squaleen. Onduidelijk is echter in hoeverre die vraag een bedreiging vormt voor de (diepzee)haaien. “Onze data omtrent de handel in leverolie van haaien is heel beperkt,” vertelt MacDonald. “Het wordt niet bijgehouden zoals de internationale handel in vinnen of vlees wordt bijgehouden. En het is ook heel lastig te bepalen waar haaien die gebruikt worden als leveranciers van leverolie precies zijn gevangen, omdat het toegestaan is om het land waarin haaienleverolie is verwerkt, te noteren als het land van oorsprong. Ook weten we niet of haaienleverolie op dit moment voornamelijk een bijproduct is of dat er specifiek vanwege de leverolie veel op haaien wordt gejaagd. Er zijn wel meerdere voorbeelden bekend van vissers die specifiek voor de leverolie op haaien jagen.” Maar in hoeverre dat uitzondering of regel is, is dus onduidelijk. “En als je niet weet hoeveel leverolie er verhandeld wordt en hoeveel leverolie afkomstig van haaien die specifiek voor die olie gedood zijn, er verhandeld wordt, is het lastig om met zekerheid meer te zeggen over de dreiging die de handel in leverolie vormt. Wat we wel met zekerheid kunnen zeggen is dat de dreiging niet zo groot is als de dreiging die de handel in vlees en vinnen vormt.”
Keuzes
Ondertussen zijn ook consumenten zich in toenemende mate bewust van het dierenleed dat met name achter veelbelovende gezichtscrèmes en fraaie lipsticks schuilgaat. “We weten dat in de VS en Europa cosmetische bedrijven onder druk van consumenten al voor veel van hun producten de overstap hebben gemaakt van squaleen afkomstig van haaien op squaleen afkomstig van planten,” stelt MacDonald. Maar zullen mensen straks ook zulke hoge eisen stellen aan dat vaccin waar we allemaal op zitten te wachten? Of is het gebruik van squaleen afkomstig van haaien dan geoorloofd, omdat zo mensenlevens kunnen worden gered? “Ik zou nooit zeggen dat we haaien moeten redden ten koste van mensen,” stelt MacDonald. Maar in feite is dat ook niet de keuze waar we voor zullen komen te staan. “Want squaleen kan ook geproduceerd worden op een niet zo vernietigende manier, bijvoorbeeld door het uit planten te halen of door transparante toeleveringsketens op te zetten waarin duurzaam gevangen haaien de squaleen leveren. Ik geloof dat het in ons beste belang is om op de meest duurzame wijze mogelijk in onze behoeften te voorzien, zodat we die grondstoffen ook in de toekomst nog tot onze beschikking zullen hebben.”
Het behoud van haaien vraagt ook zonder tussenkomst van een coronavaccin onze aandacht. Overbevissing heeft ertoe geleid dat grofweg 30 procent van de meer dan 1200 haaiensoorten momenteel bedreigd wordt. Het verdwijnen van deze soorten zou – gezien de belangrijke rol die ze stuk voor stuk in hun ecosystemen spelen – een ramp zijn. Hoewel de toekomst van veel haaien er dus weinig rooskleurig uitziet, is MacDonald toch voorzichtig optimistisch, niet in de laatste plaats omdat sommige haaiensoorten – met een beetje hulp – weer op lijken te krabbelen. “Als het om de toekomst van haaien en gezonde oceanen gaat, ben ik heel hoopvol. Het bewijs dat mensen door goed management in staat zijn om haaiensoorten te behouden en haaienpopulaties weer te laten herstellen van langdurige overbevissing, stapelt zich op. Ik denk dat verhalen over risico’s voor het milieu de achteruitgang van het milieu vaak als een onvermijdelijk feit en mensen als een onvermijdelijke vernietiger neerzetten. Maar hoe het milieu eruit gaat zien, is afhankelijk van de keuzes die we maken en we kunnen – in ieder geval op sommige momenten – betere keuzes maken.”
