Word jij pas écht wakker ’s ochtends als je een kop koffie hebt gedronken? Dat komt mogelijk niet door de cafeïne die je dan binnenkrijgt, maar eerder door het idee dat je van koffie alert en actief wordt. Een placebo-effect dus.
Wetenschappers deden een simpel experiment: ze vervingen koffie voor cafeïnesupplementen en keken of mensen dan net zo’n boost kregen als wanneer ze koffie hadden gedronken. Dat bleek niet zo te zijn. De cafeïne activeerde wel het hersengebied waardoor je alerter wordt, maar niet de gebieden die effect hebben op het werkgeheugen en doelgericht gedrag, die bij het drinken van koffie juist wel actief werden.
Met het hoofd in de scan
Voor veel mensen is de dag niet begonnen voor hun koffiemok leeg is. Ze denken er alerter van te worden en efficiënter door te kunnen werken. Dat komt waarschijnlijk niet, of in ieder geval niet helemaal, door de eigenschappen van cafeïne, maar veel meer door de ervaring van het koffiedrinken. “Het heersende idee is dat koffie de alertheid en het psychomotorisch functioneren verbetert”, legt professor Nuno Sousa uit van de Portugese University of Minho. “Als je het mechanisme daarachter beter begrijpt, kun je de factoren bestuderen die dit beïnvloeden en zelfs de potentiële voordelen van het mechanisme begrijpen.”
De wetenschappers vroegen mensen, die minimaal één kop koffie per dag dronken, om minstens drie uur voor het onderzoek geen cafeïnehoudende dranken of voedsel te nuttigen. Zowel voor als na de consumptie van óf cafeïne óf koffie werden ze onder de fMRI-scan gelegd. Tijdens de scans werd de deelnemers gevraagd om te ontspannen en hun gedachten de vrije loop te laten.
Van rust naar actie
Met een fMRI-scan kan de plaats van hersenactiviteit worden aangetoond. De wetenschappers keken dus welke hersengebieden oplichtten om te zien waar koffie dan wel cafeïne voor toegenomen activiteit zorgde. Meer activiteit wil zeggen dat er meer doorbloeding is van zuurstofrijk bloed.
De wetenschappers verwachtten bij de koffiedrinkers een grotere integratie van de netwerken die zijn gelinkt aan de prefrontale cortex, waar het werkgeheugen zit, en het default-netwerk, betrokken bij introspectie en vooral actief in een toestand van rust. Ze ontdekten dat zowel bij de inname van cafeïnesupplementen als na het drinken van koffie de connectiviteit van het default-netwerk was afgenomen. Dat betekent dat in beide gevallen mensen voorbereid werden om over te gaan van rust naar een actieve toestand.
Maar opmerkelijk was dat koffie ook de connectiviteit verbeterde in de hersengebieden die betrokken zijn bij het werkgeheugen, cognitieve controle en doelgericht gedrag, een heleboel functies die handig zijn als je scherp aan de slag wil. Dit gebeurde niet als de deelnemers enkel cafeïne namen. Met andere woorden, als je je niet alleen alert wil voelen, maar ook andere positieve effecten wil dan is cafeïne niet genoeg. Je hebt dan de ervaring van een kop koffie nodig.
Geen cafeïne, maar koffie
“Door koffieconsumptie nam de functionele connectiviteit af tussen hersengebieden in het default-netwerk, een netwerk dat gelinkt wordt aan zelfreflectie wanneer de deelnemers in rust zijn”, legt hoofdonderzoeker Maria Picó-Pérez uit. “De functionele connectiviteit was ook afgenomen tussen het motorische netwerk en de prefrontale cortex, terwijl de connectiviteit in andere hersengebieden, betrokken bij hogere cognitieve functies, was toegenomen na het drinken van koffie. In eenvoudigere taal: de deelnemers waren meer klaar voor actie en alerter op externe stimuli nadat ze koffie hadden gedronken.”
“Sommige effecten ontstonden ook door enkel cafeïne dus we kunnen verwachten dat andere cafeïnehoudende dranken dezelfde impact hebben”, aldus Picó-Pérez. “Maar andere effecten golden juist specifiek voor het drinken van koffie en kwamen voort uit bijvoorbeeld de geur en smaak van het drankje of de psychische verwachting van een kop koffie.”
En cafeïnevrij dan?
Maar als niet de cafeïne het effect veroorzaakt, zou je kunnen denken dat cafeïnevrije koffie net zo goed werkt. “Dat is heel goed mogelijk. Deze studie kon geen verschil maken tussen de effecten van enkel de ervaring en de ervaring gecombineerd met cafeïne. Er is ook een hypothese dat de voordelen die koffiedrinkers ervaren voortkomen uit het feit dat afkickverschijnselen afnemen na een kop koffie, maar dat heeft deze studie niet getest.”
De onderzoekers plaatsen wel nog enkele kanttekeningen. “De veranderingen in connectiviteit zijn bestudeerd bij deelnemers die in een ruststaat waren. Elk verband met psychologische en cognitieve processen is geïnterpreteerd op basis van de bekende functies van de hersengebieden en netwerken, die zijn bestudeerd, maar dit is niet direct getest”, waarschuwt Sousa. “Bovendien kunnen er individuele verschillen zijn in hoe een lichaam cafeïne verwerkt. Dat gaan we in de toekomst onderzoeken.”
Hoe dan ook, is dat kopje koffie in de ochtend voor jou veel meer dan een shot cafeïne. De geur, de smaak, de ervaring, kortom de complete beleving, maken dat die koffie een optimaal effect heeft. Een beetje placebo dus, maar in dit geval geldt: ach, als het werkt.
