Mannetjesbonobo’s zijn groter en sterker dan vrouwtjes. Je zou dus verwachten dat ze dominant zijn, maar dat is buiten de vrouwtjes gerekend: die bundelen hun krachten en zetten de mannetjes op hun plek.
Op meerdere vlakken zijn de vrouwtjesbonobo’s de baas: zij beslissen wanneer en met wie ze paren. Hebben ze geen zin dan wijzen ze een mannetje zonder pardon af en die weet wel beter dan de boel te forceren. Verder hebben vrouwtjes meestal de controle over het voedsel. Ze gaan eerst op hun gemakje op de grond eten, terwijl de mannetjes in de takken van bomen op hun beurt wachten.
Fysiek de overhand
Volgens wetenschapper Martin Surbeck van Harvard University is dit totaal bizar gedrag voor een dier als de bonobo. Mannetjes zijn groter en sterker dan vrouwtjes, wat hen de fysieke overhand geeft om aan te vallen, paring af te dwingen en voedsel te confisqueren. Dat geldt in ieder geval voor bijna alle andere sociale zoogdieren met grotere mannetjes. Maar dus niet voor de bonobo, waarbij de vrouwtjes beroemd zijn om hun hoge status vergeleken met hun mannelijke soortgenoten.
Alleen: waarom is dat zo? Dat was tot nu toe onduidelijk. “Er waren allerlei ideeën”, vertelt Barbara Fruth, die al 30 jaar een bonobo-onderzoeksstation leidt, ”maar geen van die ideeën was ooit getest bij wilde bonobo’s die in de jungle leven waarin ze zijn geëvolueerd.”
Coalitievorming
Dat is nu wel gedaan en het levert een duidelijke verklaring voor het zeldzame fenomeen: vrouwtjes behouden hun macht door allianties te vormen met andere vrouwtjes. In de overgrote meerderheid van de coalities richtten de vrouwtjes zich collectief op mannetjes, dwongen ze hen tot onderwerping en vormden ze de top van de hiërarchie van de groep.
“Voor zover wij weten is dit het eerste bewijs dat vrouwelijke solidariteit de machtsstructuur die typisch is voor veel zoogdiersamenlevingen, kan omkeren”, zegt Surbeck. “Het is opwindend om te ontdekken dat vrouwtjes hun sociale status actief kunnen vergroten door elkaar te steunen.”
Dertig jaar aan data van wilde bonobo’s
Een internationaal team van onderzoekers verzamelde 30 jaar aan gegevens van zes wilde bonobogemeenschappen verspreid over drie locaties in de Democratische Republiek Congo, het enige land waar bonobo’s in het wild leven. De dataset bevatte waarnemingen van 1786 conflicten tussen mannetjes en vrouwtjes. Daarvan werden er 1099 gewonnen door vrouwtjes. “Je kunt een conflict winnen door sterker te zijn, door vrienden te hebben die je steunen of door iets te hebben dat iemand anders wil hebben en niet met geweld kan afpakken”, legt Surbeck uit.
De coalitievorming – oftewel de steun van vrienden – kwam echter als een verrassing. Volwassen vrouwtjes zijn niet verwant aan elkaar en komen uit verschillende groepen, die niet samen zijn opgegroeid. Het ligt dus niet voor de hand dat het ineens vriendinnen zijn die elkaar door dik en dun steunen. “En in het wild zie je niet vaak coalities ontstaan”, aldus Surbeck. Maar als die zich vormen, maken ze indruk. Het eerste teken is een schreeuw die zo ondraaglijk hard is “dat je je oren dicht moet houden”, zegt Fruth.
Supersnelle samenwerking
Het is moeilijk voor wetenschappers om te weten waardoor een coalitie precies ontstaat, want hij vormt zich binnen enkele seconden na een gebeurtenis, bijvoorbeeld als een mannetje probeert om jongen pijn te doen. Hij wordt dan door de bomen gevolgd door krijsende vrouwtjes die soms dodelijke verwondingen kunnen veroorzaken. “Het is een woeste manier om hun macht te laten gelden”, voegt Fruth toe. “Je snapt dan ineens waarom deze mannetjes niet proberen de grenzen te overschrijden.”
Het uitgebreide onderzoek legde voorheen onbekende nuances bloot in de befaamde dominantie van vrouwtjes. Hoewel de vrouwtjes in het onderzoek 61 procent van de conflicten wonnen en gemiddeld 70 procent van de mannetjes de baas waren, is deze dominantie “zeker niet de regel”, aldus Fruth. Het varieerde in populaties. “Het is beter om te zeggen dat in bonobosamenlevingen de vrouwtjes eerder een hoge status hebben dan een onbetwiste dominantie.”
Verborgen ovulatie
Vrouwelijke coalities zijn slechts één mechanisme dat de dominantie van vrouwtjes vergroot, zeggen de auteurs. Wat ook meespeelt in de machtsverhoudingen is de voortplanting: de ovulatie van vrouwtjes blijft verborgen voor mannetjes. Daardoor hebben mannetjes meer te winnen door in de buurt van vrouwtjes te blijven dan door ze agressief te dwingen om te paren.
Veel blijft echter nog onduidelijk over de hoge status van vrouwtjesbonobo’s. Fruth: “Ik vraag me nog steeds af waarom juist bonobo’s vrouwelijke allianties vormen. We zullen het misschien wel nooit zeker weten, maar het is hoopgevend dat de vrouwtjes van onze naaste levende verwanten de handen ineenslaan om de macht te grijpen.”
