Zijn we echt verslaafd aan sociale media?

Velen van ons zijn er elke dag behoorlijk druk mee. Maar maakt dat je ook tot een verslaafde?

We swipen, scrollen, bingen, checken, posten, chatten, liken en delen heel wat af met z’n allen. Sinds de introductie van de smartphone brengen we steeds meer tijd online door. Zoveel tijd zelfs dat veel mensen inmiddels spreken over een verslaving. Maar is het dat ook? Moeten we ons werkelijk zorgen maken om onze almaar toenemende online aanwezigheid?

Niet erkend
Er kan met betrekking tot excessief internetgebruik onderscheid worden gemaakt tussen verschillende vormen, zoals gamen, gokken, en het gebruik van sociale media. Gokverslaving is in 2013 als eerste gedragsmatige verslaving opgenomen in de DSM-5 (de nieuwste versie van het handboek voor de classificatie van psychische stoornissen) en gameverslaving is in 2018 erkend als officiële stoornis door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Wat betreft de sociale media heerst er echter nog veel onduidelijkheid. Hoewel er steeds meer signalen zijn dat mensen op de lange termijn problemen ervaren als gevolg van een veelvuldig gebruik van sociale media, wordt er officieel nog niet van een verslaving gesproken. Desalniettemin wordt het woord ‘verslaving’ dikwijls in de mond genomen als men het heeft over de schadelijke effecten van sociale media.

“Van alle gebruikers zegt 10 procent verslaafd te zijn aan sociale media, aldus het CBS”

1 op de 10 zegt verslaafd te zijn
Uit het onderzoek Belevingen 2017 van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) bleek bijvoorbeeld dat 29 procent van de jongvolwassenen (18-25 jaar) zich verslaafd voelt aan sociale media zoals Facebook, Twitter, Instagram, YouTube, LinkedIn en WhatsApp. In 2015 was dit nog 19 procent. Van deze groep besteedde 39 procent 3 uur of meer per dag aan sociale media. Voor de mensen boven de 25 jaar liggen deze percentages over het algemeen lager, maar het blijven opvallende cijfers. Uit het onderzoek van het CBS: “Van alle gebruikers zegt 10 procent verslaafd te zijn aan sociale media. Deze mensen hechten er doorgaans veel waarde aan; ze zeggen er vaker een goed gevoel van te krijgen, onrustig te worden als binnenkomende berichten niet kunnen worden geopend of bang te zijn om iets te missen of niet online te kunnen.”

Afbeelding: Erik_Lucatero / Pixabay.

Meer onderzoek nodig
Dat mensen zich verslaafd voelen, betekent echter niet automatisch dat ze ook verslaafd zijn. Neuropsycholoog en bijzonder hoogleraar verslaving Anneke Goudriaan zegt hierover: “Dergelijke cijfers geven vooral aan dat mensen door hun gebruik van sociale media wel enige problemen ondervinden op het gebied van werk, school, sociale relaties of nachtrust. Het wil echter niet zeggen dat er dan ook sprake is van een echte stoornis. Ik ben binnen de verslavingszorg zelf bijvoorbeeld nog nooit iemand tegengekomen met een socialemediaverslaving.” Goudriaan geeft aan dat er eerst veel meer onderzoek zal moeten plaatsvinden: “Er is tot op heden maar heel weinig bewijs dat er werkelijk sprake is van klinische beperkingen. Je ziet nu vooral onderzoeken in de vorm van vragenlijsten die mensen zelf moeten invullen. Deze zijn makkelijk uit te voeren en relatief goedkoop. Pas als er meer klinisch onderzoek wordt uitgevoerd naar de gevolgen van het gebruik van sociale media, kunnen we bepalen of en in hoeverre er sprake is van een gedragsverslaving.”

Beloningscentrum in de hersenen actief
Hoe zit het dan met de invloed die sociale media hebben op ons brein? Door onze hang naar sociale goedkeuring wordt het beloningscentrum in onze hersenen geactiveerd als we complimenten of schouderklopjes ontvangen. Dit is vergelijkbaar met het ontvangen van likes en enthousiaste reacties op sociale media. Het beloningscentrum blijkt tevens een grote rol te spelen bij verslaving aan middelen als alcohol of drugs; de verslaving wordt als het ware in stand gehouden doordat het beloningscentrum keer op keer sterk geprikkeld wordt. Is het dan niet mogelijk dat sociale media net zo verslavend werken? Goudriaan: “Het klopt dat dit hersengebied geactiveerd wordt door likes en andere vormen van sociale goedkeuring en het klopt dat gedrag hierdoor bevorderd wordt. Het gaat hier echter maar om een klein effect en in die zin is het niet vergelijkbaar met de enorme impact van drugs of alcohol, die door de invloed van het middel op het brein dit beloningscentrum buiten zijn normale reactiviteit trekken.” Ze voegt toe: “Dat we nog geen bewijs hebben dat je verslaafd kunt zijn aan sociale media betekent daarentegen niet dat ze geen invloed op ons hebben – bijvoorbeeld op concentratievermogen en gevoel van verlies van controle.”

“Elke keer dat we onze telefoon checken, trekken we in feite aan de hendel van de gokkast”

Gokautomaat
Het is precies deze invloed die steeds meer mensen zorgen baart. Berichten over de negatieve consequenties van het gebruik van sociale media nemen toe en technologie-experts en onderzoekers als Tristan Harris, Cal Newport en Adam Alter luiden de noodklok. Volgens hen werken de steeds verdergaande technologische ontwikkelingen verslaving wel degelijk in de hand. Harris vergelijkt de smartphone bijvoorbeeld met een gokautomaat: elke keer dat we onze telefoon checken, trekken we in feite aan de hendel van de gokkast. De ene keer levert dit een beloning op in de vorm van een like of een leuke reactie, de andere keer heb je niets. Deze vorm van onregelmatige en onvoorspelbare beloning is slechts één van de manieren waarop app-ontwikkelaars hun producten verslavende eigenschappen proberen mee te geven.

Kaping van de aandacht
Het is bekend dat nieuwe technologieën zo ontworpen worden dat zij zo lang mogelijk onze aandacht vasthouden. Ook worden er algoritmes ingebouwd die ons in een bepaalde richting sturen. We zijn ons echter niet altijd bewust van de mate waarin dit gebeurt en de consequenties die het kan hebben, zo schrijft Newport in zijn boek ‘Digitaal minimalisme‘: “Ze bepalen in toenemende mate hoe we ons gedragen en hoe we ons voelen, en zetten ons op de een of andere manier onder druk om ze meer te gebruiken dan we gezond vinden, vaak ten koste van activiteiten waar we meer waarde aan hechten.” Door deze ‘kaping van onze hersenen’ liggen verslaving, sociale isolatie, polarisatie en desinformatie volgens Harris en consorten op de loer. Let wel: zij beweren niet dat technologieën zoals sociale media geen positieve kanten hebben. Het is juist de mengeling van schadelijke effecten en voordelen die onze relatie met technologie zo ingewikkeld maakt. Ze zeggen dan ook niet dat we maar helemaal moeten stoppen met het gebruik van sociale media, apps en andere digitale producten. Wel proberen ze meer bewustwording te creëren en willen ze ons leren hoe we ons beter kunnen wapenen tegen de groeiende macht van de technologie.

Verslavend of niet, feit is dat we veel – soms heel veel – tijd online doorbrengen. Zorgvuldig ontworpen technologieën spelen steeds handiger in op onze menselijke zwaktes en zorgen ervoor dat we eindeloos blijven scrollen en klikken. Als je kijkt naar de effecten die dit kan hebben op ons brein en op ons leven, dan is verslaving misschien nog wel de minste van onze zorgen.

Over de auteur
Charlotte Phebe Post is afgestudeerd in de cognitieve psychologie aan de Universiteit van Leiden. Sinds 2008 werkt zij als freelance tekstschrijver, in dit werk komen haar passie voor schrijven en wetenschap mooi samen. Hoewel zij een bijzondere interesse heeft in de psychologie, de emoties en het gedrag van het dier, schrijft zij ook graag artikelen over de menselijke psychologie en over opvallend wetenschappelijk nieuws in het algemeen. Meer weten over Charlotte? Neem een kijkje op haar website.

Bronmateriaal

Adam Alter – “Superverslavend”
Cal Newport – “Digitaal Minimalisme”
Tristan Harris – “How Technology is Hijacking your mind”
Goudriaan, A., Defuentes-Merillas, L., Nijs, I., & Van Rooij, T. ( 2015) Van gokken en gamen tot facebook en food: alles een verslaving? In: Gedragstherapie
Onderzoek CBS Belevingen

Afbeelding bovenaan dit artikel: geralt / Pixabay

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd