De gemeenschap werd onder andere door lepra, pokken en leverontstekingen geteisterd. En sommige onfortuinlijken leden zelfs aan meerdere ziekten tegelijk.
De middeleeuwen staan doorgaans bekend als een duistere tijd, geteisterd door ziekte. Het tijdperk wordt gekenmerkt door een groot gebrek aan persoonlijke hygiëne, ziekteverwekkende ratten die tussen de huizen leefden en algemene onhygiënische leefomstandigheden, zoals vuilnis dat gewoon op straat werd gegooid en uitwerpselen die op straat of in het water belandden en de steden zo aan een onaangename geur hielpen. De meeste van onze kennis over de middeleeuwse epidemieën heeft echter betrekking op de late middeleeuwen, na de 12e eeuw. Maar hoe ging het er eigenlijk in de vroege middeleeuwen aan toe?
Begraafplaats
De incidentie van infecties in de vroege middeleeuwen en de ziekteverwekkers die verantwoordelijk waren voor ziekte-uitbraken in deze periode, zijn nog grotendeels onontgonnen. Om hier meer over te weten te komen, onderzochten wetenschappers het DNA en de skeletresten van 70 vroegmiddeleeuwse mensen die op de gemeentelijke begraafplaats in de Duitse stad Lauchheim, Mittelhofen (in de huidige deelstaat Baden-Württemberg) ter ruste waren gelegd. Al deze personen waren hier gedurende de Merovingische periode (tussen de vijfde en de achtste eeuw na Christus) begraven.
Gezondheidstoestand
Na analyse van het DNA van de 1300 jaar oude skeletten, brachten de onderzoekers de gezondheidstoestand van de Merovingische gemeenschap in kaart. En het lijkt erop dat het er destijds wemelde van de ziekteverwekkers. “Uit de gegevens blijkt dat de inwoners van Lauchheim last hadden van infecties veroorzaakt door verschillende pathogenen,” zegt onderzoeker Ben Krause-Kyora.
Ziekteverwekkers
De skeletten bleken geïnfecteerd met onder andere Mycobacterium leprae, het hepatitis B-virus, het Parvovirus B19 en het variola-virus. Mycobacterium leprae is een bacterie die de besmettelijke ziekte lepra veroorzaakt. Het hepatitis B-virus veroorzaakt – zoals de naam al zegt – hepatitis B, een ontsteking van de lever. Iets minder ernstig zijn symptomen van milde buikpijn en koorts. Infectie met Parvovirus B19 geeft meestal geen ernstige klachten. Daarentegen heeft infectie met het variola-virus ernstige pokken en zelfs de dood tot gevolg – al weten de onderzoekers niet zeker of dat ook gedurende de vroege middeleeuwen het geval was. “Vanwege de genetische verschillen tussen het moderne en middeleeuwse virus weten we eigenlijk niet wat destijds de symptomen waren en of de ziekteverwekker toen net zo gevaarlijk was,” zegt Krause-Kyora.
De onderzoekers ontdekten dat zeker 30 procent van de onderzochte vroegmiddeleeuwse gemeenschap besmet was met tenminste één van bovenstaande ziekteverwekkers. Sommige onfortuinlijken leden zelfs aan meerdere ziekten tegelijk.
Hoger
Hoewel dat al erg genoeg is, constateert het team dat ze mogelijk nog niet eens alle ziekteverwekkers die destijds de ronde deden, aan het licht hebben gebracht. Zo onderstrepen ze dat het werkelijke aantal rondwarende pathogenen waarschijnlijk veel hoger lag. “Alleen door bloed overgedragen ziektewekkers kunnen op betrouwbare wijze in de botten worden geïdentificeerd,” legt Krause-Kyora uit. “Dit, samen met het feit dat DNA-moleculen door de tand des tijds vergaan, leidt tot de conclusie dat we mogelijk niet alle infectieziekten hebben ontdekt.”
Hongersnood
Een prangende vraag is natuurlijk waarom zoveel mensen behorend tot deze kleine plattelandsgemeenschap getroffen werden door zo’n verscheidenheid aan ziekten. “In die tijd ervoer Europa een snelle klimaatverandering, bekend als de laatantieke Kleine IJstijd,” licht onderzoeker Almut Nebel toe. “Dit leidde tot wijdverspreide misoogsten en, uiteindelijk, tot hongersnood.” Ondervoeding verhoogt op zijn beurt fysiologische stress, met alle gevolgen van dien. “Hongersnood verzwakte de ondervoede bevolking sterk,” vervolgt Nebel. “Deze mensen leden aan een slechte gezondheid. Dit maakte vervolgens een verdere en gemakkelijke verspreiding van ziekteverwekkers onder de gemeenschap mogelijk. De heersende omstandigheden waren heel gunstig voor de verspreiding van ziekten en de evolutie van pathogenen.”
De resultaten uit de studie, gepubliceerd in het vakblad Genome Biology, bieden interessante nieuwe inzichten in de ziektelast van een vroegmiddeleeuwse gemeenschap, die leefde in een periode die wordt gekenmerkt door hoge blootstelling aan ziekteverwekkers, snelle culturele transitie en grote klimaatveranderingen. Deze omstandigheden hebben tot op zekere hoogte betrekking op de hedendaagse situatie – een tijd van opkomende en opnieuw opduikende infectieziekten en klimaatverandering. “Dankzij de studie weten we nu meer over de geschiedenis van menselijke ziekten,” zegt Krause-Kyora. “En misschien kunnen we er ook wel lering uit trekken.”
