Toch is de mensheid niet per se gedoemd, al moeten we wel in actie komen om onze samenlevingen te transformeren.
De evolutie van de mensheid is een buitengewoon succesverhaal. Maar het Antropoceen – het tijdperk dat de dominante invloed van de mens onderstreept – vertoont steeds meer tekortkomingen. We bevinden ons in een tijd van meervoudige wereldwijde crises, zoals de COVID-19-pandemie, klimaatverandering, voedselonzekerheid, financiële instabiliteit en conflicten. In een nieuwe studie waarschuwen wetenschappers nu dat we weleens in 14 verschillende ‘evolutionaire valkuilen’ kunnen gaan tuimelen, variërend van wereldwijde kantelpunten in het klimaat tot chemische vervuiling en toenemende infectieziekten. Maar het team onderzocht gelukkig tevens manieren om deze valkuilen te ontwijken.
Te slim
“Mensen zijn ongelofelijk creatief als soort,” zegt Peter Søgaard Jørgensen, hoofdauteur van een nieuw baanbrekend onderzoek dat onderdeel uitmaakt van een uitgebreide evaluatie gepubliceerd in het tijdschrift Philosophical Transactions of the Royal Society B. Het doel van deze evaluatie is om de ontwikkeling van het Antropoceen te doorgronden en te begrijpen hoe wereldwijde duurzaamheid in de toekomst kan blijven groeien. “Mensen hebben de opmerkelijke capaciteit om te innoveren, zich aan te passen aan diverse omstandigheden en op indrukwekkend grote schaal samen te werken,” vervolgt Søgaard Jørgensen. “Deze vaardigheden hebben echter onbedoelde gevolgen. In zekere zin zou je kunnen stellen dat we als mensheid te succesvol zijn geweest en dat onze intelligentie op bepaalde vlakken zelfs contraproductief is geworden voor ons toekomstig welzijn.”
14 evolutionaire valkuilen
De studie toont aan hoe de mensheid kan vastlopen in wat de onderzoekers ‘evolutionaire valkuilen’ noemen – situaties die voortkomen uit aanvankelijk succesvolle innovaties. In een eerste analyse hebben ze 14 van zulke valkuilen geïdentificeerd. Deze omvatten problemen zoals het vereenvoudigen van landbouwpraktijken, economische groei die geen positieve impact heeft op mensen of het milieu, de onstabiele aard van mondiale samenwerking, kantelpunten in het klimaat en de uitdagingen rond kunstmatige intelligentie. “Evolutionaire valkuilen zijn een bekend concept in de dierenwereld,” legt Søgaard Jørgensen uit. “Vergelijkbaar met hoe insecten zich aangetrokken voelen tot licht, een evolutionaire reflex die hen in de moderne wereld fataal kan worden, loopt de mensheid het risico om op schadelijke manieren te reageren op nieuwe ontwikkelingen.”
Voorbeeld
Een concreet voorbeeld van zo’n valkuil is zoals gezegd vereenvoudiging van landbouwsystemen. Het sterk leunen op een beperkt aantal zeer productieve gewassen – zoals tarwe, rijst, maïs en soja – heeft weliswaar gezorgd voor een explosieve toename in de productie van calorieën gedurende de afgelopen eeuw, maar hierdoor is het voedselsysteem ook uiterst kwetsbaar geworden voor veranderingen in het milieu, zoals extreme weersomstandigheden of de opkomst van nieuwe ziekten.
Vergevorderd stadium
Zorgelijk is dat het merendeel van de geïdentificeerde valkuilen, namelijk 12 van de 14, al in een vergevorderd stadium verkeert. Dit houdt in dat het bijna onontkomelijk is om niet in deze valkuilen te tuimelen, waar we vervolgens niet meer uit kunnen komen. Verontrustend genoeg versterken deze evolutionaire valkuilen elkaar vaak. Wanneer samenlevingen vastlopen in één impasse, neemt de kans toe dat ze ook vastlopen in andere. Op dit moment zijn de twee valkuilen die iets minder vergevorderd zijn, gerelateerd aan de autonomie van technologie – AI en robotica – en het verlies van sociaal kapitaal door digitalisering.
Ontsnappen
In het recente onderzoek wordt ook onderzocht waarom het voor samenlevingen zo moeilijk is om uit deze valkuilen te ontsnappen. “De krachten die het Antropoceen hebben gevormd, werken niet effectief op wereldwijd niveau,” licht onderzoeker Lan Wang-Erlandsson toe. “In de huidige wereldwijde systemen ontwikkelen sociale en milieuproblemen zich op plekken die ver weg lijken te liggen van samenlevingen die ze zouden kunnen voorkomen. Daarnaast vereist het aanpakken van deze problemen vaak mondiale samenwerking, maar dat past niet altijd goed bij hoe veel van deze krachten werken.”
Niet gedoemd
Hoe zorgwekkend het ook allemaal klinkt, de onderzoekers betogen gelukkig dat de mensheid nog niet volledig gedoemd is. Maar we moeten wel in actie komen om onze samenlevingen te transformeren. “Nu is het moment aangebroken voor mensen om zich bewust te worden van de nieuwe realiteit en gezamenlijk richting te geven aan waar we als soort naartoe willen,” onderstreept Søgaard Jørgensen. “We bezitten de capaciteit om dit te doen, en er zijn al tekenen van zulke bewegingen zichtbaar. Onze creativiteit en ons vermogen tot innovatie en samenwerking voorzien ons van de ideale middelen om actief onze toekomst vorm te geven. We hebben de mogelijkheid om evolutionaire valkuilen te ontwijken en met het gebruikelijke patroon te breken. Maar hiervoor moeten we wel de kracht van gezamenlijk menselijk handelen koesteren en omgevingen creëren waarin dit kan gedijen.”
Klinkt het allemaal nog steeds wat abstract? Søgaard Jørgensen vertaalt het naar iets concreets. “Een simpele stap die iedereen kan nemen, is meer betrokken raken bij de natuur en samenleving,” zegt hij. “Tegelijkertijd kun je leren over zowel de positieve als negatieve wereldwijde impact van onze lokale handelingen. Er is niets beters dan jezelf blootstellen aan datgene wat bescherming nodig heeft.” Kortom, bewustwording en betrokkenheid bij de omgeving kunnen bijdragen aan verantwoordelijker gedrag ten opzichte van de planeet en de gemeenschap als geheel.
