Wetenschap onthult hoe TBC-vaccin mogelijk ook af kan rekenen met COVID-19

Eindelijk meer duidelijkheid over hoe het vaccin ons immuunsysteem versterkt.

Honderd jaar geleden werd het enige effectieve vaccin tegen TBC ontwikkeld. Het vaccin – Bacillus Calmette-Guérin, of kortweg BCG – genoemd, is sinds die tijd al aan miljarden mensen toegediend. En al vrij vlot bleek het vaccin een interessante ‘bijwerking’ te hebben. Mensen die het vaccin toegediend kregen, waren opeens ook veel minder vatbaar voor andere infecties. Het leek wel alsof het vaccin het immuunsysteem op de één of andere manier versterkte.

COVID-19
Hoewel al die jaren onduidelijk bleef hoe het vaccin er precies voor zorgde dat mensen ook minder vatbaar waren voor andere infecties, besloten onderzoekers eerder dit jaar de proef op de som te nemen en te kijken of het ook beschermen kon tegen COVID-19. Medisch personeel in onder meer het Radboudumc kreeg het vaccin toegediend, in de hoop dat hun immuunsysteem hen ook beter beschermen kon tegen de door het virus SARS-CoV-2 veroorzaakte ziekte COVID-19. De resultaten van dat onderzoek zijn er nog niet. En dus blijft onduidelijk of het vaccin ook enige bescherming biedt tegen COVID-19. Maar dankzij een nieuw onderzoek weten wetenschappers nu wel hoe het vaccin het immuunsysteem verandert.

Het onderzoek
Een internationaal team van onderzoekers – waaronder ook wetenschappers van het Radboudumc – heeft vijftien vrijwilligers met het BCG-vaccin ingeënt. Vijf anderen kregen een placebo toegediend. “Drie maanden later hebben we zowel bloed- als beenmergmonsters van deze personen afgenomen,” aldus onderzoeker Mihai Netea, verbonden aan het Radboudumc.

Cytokinen
Het onderzoek wijst uit dat er enkele opvallende verschillen zijn tussen de monsters afgenomen bij de met het BCG-vaccin ingeënte personen en de monsters afkomstig van mensen die een placebo toegediend kregen. Zo bleken de immuuncellen in het bloed van de mensen die met het echte vaccin ingeënt waren meer cytokinen te produceren. Deze cytokinen versterken de immuunreactie doordat ze bijvoorbeeld andere immuuncellen om hulp vragen en deze naar de plaats van infectie leiden. Bovendien bleken de immuuncellen van de personen die het BCG-vaccin toegediend kregen, activiteit te vertonen in heel andere genen dan de immuuncellen van de placebogroep, met name in genen die nodig zijn voor de aanmaak van cytokinen.

Langdurige verandering
De onderzoekers hebben ook achterhaald welke mechanismen aan deze waargenomen veranderingen ten grondslag liggen. Zo blijkt het BCG-vaccin langdurige veranderingen te veroorzaken in de genetische programmering van hematopoëtische stamcellen – te vinden in het beenmerg – waaruit simpel gezegd alle immuuncellen voortkomen. “We hebben vastgesteld dat bepaald genetisch materiaal na vaccinatie toegankelijker wordt, wat betekent dat het vaker door de cellen ‘gelezen’ kan worden,” aldus onderzoeker Andreas Schlitzer, verbonden aan de universiteit van Bonn. Je moet je voorstellen dat elke menselijke cel tienduizenden genen herbergt die weer dienst doen als een soort montage-instructie voor allerhande moleculen. Wanneer een cel een bepaald molecuul – zoals een cytokine – wil aanmaken, moet deze op zoek naar de juiste montage-instructie. Maar niet alle genen of montage-instructies zijn even gemakkelijk te raadplegen. De BCG-vaccinatie blijkt er echter voor te zorgen dat bepaalde montage-instructies vele maanden of zelfs jaren beter toegankelijk zijn. Dat geldt met name voor de montage-instructies die een grotere productie van cytokines mogelijk maken. “Dit verklaart waarom de vaccinatie leidt tot een verbeterde immuunrespons voor een langere periode,” stelt Netea. En waarom mensen zelfs lang nadat de immuuncellen die ten tijde van de vaccinatie in het bloed circuleerden al lang verdwenen zijn, nog steeds een krachtigere immuunrespons vertonen in reactie op andere infecties.

De onderzoeksresultaten kunnen ook heel relevant zijn in de strijd tegen COVID-19. Men hoopt namelijk dat het vaccin op de hierboven beschreven wijze ook de immuunrespons op COVID-19 versterkt, waardoor de ziekte een milder verloop kent. Onduidelijk is echter nog of het ook echt zo werkt; dat wordt nog uitgezocht. In afwachting van die onderzoeken raadt het WHO een grootschalige vaccinatie met het BCG-vaccin af. Dat zou namelijk een bedreiging kunnen vormen voor de voorraden in tuberculosegebieden. Het vaccin is zelfs na 100 jaar namelijk nog altijd hard nodig om de ziekte waarvoor het ontwikkeld is te bestrijden; TBC eist nog elk jaar meer dan een miljoen slachtoffers en is daarmee de dodelijkste infectieziekte ter wereld.