Haar mysterieuze glimlach is mogelijk te verklaren door een gezondheidsprobleem.
In 1502 geeft Francesco del Giocondo – een rijke Italiaanse koopman – Leonardo da Vinci opdracht om een schilderij te maken van zijn pasbevallen vrouw, Lisa Gherardini. Da Vinci gaat op het aanbod in en begint in 1503 aan wat uiteindelijk één van zijn bekendste werken zou worden: de Mona Lisa.
Aangenomen wordt dat het schilderij nooit bij de opdrachtgever terechtkwam. In plaats daarvan zou Da Vinci het mee hebben genomen naar Frankrijk, waar het in de collectie van de Franse koning Frans I belandde. In 1797 wordt het kunstwerk naar het Louvre verplaatst, het museum waar nog altijd talloze toeristen door Da Vinci’s meesterwerk worden aangetrokken.
Fascinatie
Dat het schilderij zo tot de verbeelding spreekt, heeft verschillende redenen. Meestal kijken de geportretteerden uit de tijd van Lisa Gherardini langs de toeschouwer heen, maar Lisa kijkt ons recht in de ogen. Rond haar lippen speelt bovendien een glimlach die toeschouwers al eeuwenlang in zijn greep houdt. Het natuurgetrouwe karakter van het schilderij zorgt er verder voor dat het lijkt alsof Lisa elk moment uit haar stoel kan opstaan.
Imperfecties
Dat Da Vinci een zeer begaafde kunstenaar was, staat buiten kijf. Maar een nieuw onderzoek suggereert dat de Mona Lisa haar enigma en charme slechts deels aan het inzicht en de gaven van Da Vinci te danken heeft. Dat velen zo gefascineerd zijn door de Mona Lisa zou namelijk voor een deel te herleiden zijn naar gezondheidsproblemen van de geportretteerde. “Het is de allure van de imperfecties die voortkomen uit een ziekte die dit meesterwerk van een mysterieus karakter en charme voorzien,” aldus onderzoeker Mandeep R. Mehra, als arts verbonden aan het Brigham and Women’s Hospital.
Eerder onderzoek
Het is zeker niet voor het eerst dat artsen zich over Da Vinci’s meesterwerk buigen en het mysterieuze karakter ervan aan de hand van medische diagnoses proberen te doorgronden. In 2004 publiceerde een aantal reumatologen en endocrinologen een paper waarin ze suggereerden dat Lisa een verhoogd cholesterolniveau had. De onderzoekers leidden dat onder meer af uit cholesterolbultjes die ze boven het linkerooglid dachten te ontwaren en de zwelling op de rechterhand, die ze aanzagen voor een goedaardig gezwel van vetweefselcellen. Het hoge cholesterol zou in het geval van Lisa Gherardini in de familie hebben gezeten en geleid hebben tot vroegtijdige atherosclerose: een ziekte waarbij vetachtige stoffen in de wand van slagaders worden afgezet en die de kans op een hart- en herseninfarct vergroot. De hypothese kan een aantal ‘imperfecties’ in het schilderij van Da Vinci verklaren. Ook poogden onderzoekers in hun paper met een verklaring te komen voor de glimlach van Lisa: die zou het resultaat zijn van een aangezichtsverlamming van Bell (een aandoening die onder meer tijdens de zwangerschap kan ontstaan). Mehra heeft zich nu nog eens over dat onderzoek en de Mona Lisa gebogen en moet de reumatologen en endocrinologen in één ding gelijk geven: er was inderdaad iets mis met Lisa. Maar het heeft niets te maken met haar cholesterol. Want, zo redeneert Mehra, als ze een hoog cholesterol en bijbehorende hartproblemen zou hebben gehad, zou ze – zeker in die tijd met beperkte behandelmogelijkheden – niet de hoge leeftijd van 63 jaar hebben bereikt. “Wij geloven dat er een meer verenigende diagnose te stellen is,” zo schrijven Mehra en collega Hilary Campbell in het blad Mayo Clinic Proceedings. “Namelijk hypothyreoïdie.”
De schildklier van Mona Lisa
In het geval van hypothyreoïdie worden er te weinig schildklierhormonen geproduceerd. Het leidt tot verschillende symptomen, waarvan Mehra er een aantal bij Mona Lisa denkt te detecteren. Zo zou de gelige kleur van haar huid naar problemen met schildklierhormonen te herleiden zijn, net als haarverlies. “De zwarte sluier die over een lang voorhoofd hangt, lijkt te wijzen op een terugtrekkende haarlijn, met haar dat ook dunner lijkt te zijn,” zo schrijven Mehra en Campbell. In de nek denken de onderzoekers een zwelling te zien die het resultaat kan zijn van een schildkliervergroting (eveneens een symptoom van hypothyreoïdie). Ook de mysterieuze glimlach van Lisa zou door een tekort aan schildklierhormonen kunnen worden verklaard, zo kan hypothyreoïdie ook leiden tot spierzwakte. Mogelijk was Lisa hierdoor niet in staat om voluit te glimlachen.
Dieet
Het idee dat Lisa kampte met een tekort aan schildklierhormonen is niet heel vergezocht. Mehra en Campbell wijzen erop dat Italianen gedurende de Renaissance voornamelijk vegetarisch aten. Ze voedden zich met groente, granen en knolgewassen. Vlees stond zelden op het menu en vis was landinwaarts ook nauwelijks voorhanden. Het dieet bevatte dan ook weinig jodium – een element dat cruciaal is voor de aanmaak van schildklierhormonen.
Het idee dat Lisa te maken had met hypothyreoïdie wordt verder versterkt door het feit dat Lisa – op het moment dat Da Vinci haar vereeuwigde – net was bevallen van een jongetje: Andrea. Een klein percentage van de vrouwen krijgt na de bevalling te maken met een ontsteking van de schildklier die uit kan monden in chronische hypothyreoïdie.
Het is een fraaie theorie die lijkt te onderschrijven wat we zien. Maar de onderzoekers benadrukken dat het giswerk blijft. Het kan namelijk ook zomaar heel anders zijn. Zo zou de gelige kleur van haar huid ook simpelweg het resultaat kunnen zijn van de tand des tijds (bijvoorbeeld doordat er gebruik is gemaakt van vernis die door de tijd heen gelig van kleur is geworden). En de vreemde glimlach zou net zo goed te herleiden kunnen zijn naar Da Vinci’s experimenten met een nieuwe verftechniek, sfumato genoemd, waarbij omtrekken wazig worden gemaakt en vervloeien. Hoe het echt zit? Het lijkt onwaarschijnlijk dat we daar ooit achter gaan komen. En dus houden de charme en het enigma van Lisa Gherardini ook meer dan 500 jaar nadat Da Vinci haar vereeuwigde, moedig stand.