De overdracht van herinneringen over de Holocaust is ontzettend belangrijk en dient nog vele generaties lang in stand gehouden te worden. Maar wat is het effect nu op de jongere generaties en hoe worden deze herinneringen overgedragen?
Het is inmiddels 80 jaar geleden toen de Tweede Wereldoorlog eindigde. Dat betekent dat steeds minder mensen in de maatschappij het nog na kunnen vertellen: de gruwel van de Holocaust en het leed dat deze jodenvervolging met zich meebracht. Van de 140.001 Joden die de Duitse autoriteiten in 1941 in Nederland registreerden, werden 107.000 Joden gedeporteerd. 102.000 van hen werd uiteindelijk vermoord. Nu steeds minder ooggetuigen het verhaal kunnen vertellen, moeten nieuwe generaties deze taak op zich nemen. Dat is ontzettend belangrijk, concludeert UvA promovenda Channa Zaccai.
Overdracht van herinneringen en verhalen stopt niet
Zaccai onderzocht hoe herinneringsprocessen en familieverhalen over het oorlogsverleden zich in drie generaties van Joodse families vormen. Wat opviel? “Dit stopt niet bij het wegvallen van de ooggetuigen. De derde generatie heeft hun grootouders vaak nog gekend en zijn bovendien opgevoed door hún kinderen, die directer de impact van de oorlog meemaakten. Er is langzamerhand ook sprake van een vierde generatie voor wie de impact misschien weer anders is”, vertelt ze.
Interviews
Zaccai analyseerde in totaal 18 interviews met drie generaties in zes Joodse families. Dit varieerde van eerder afgenomen interviews met Joodse Holocaustoverlevenden (uit het Spielberg project, archief van levensverhalen van Joodse overlevenden), tot interviews met hun (klein)kinderen. De interviews gingen over herinneringen aan de Holocaust, de bevrijding, de terugkeer naar Nederland en de opvang in de samenleving. In de gesprekken gingen ze daarnaast ook dieper in op de invloed van het oorlogsverleden op het lichamelijk en psychisch welzijn, familierelaties, Joodse identiteit en de beleving van vrijheid en herdenkingspraktijken.
Herinneringen
Alle generaties willen dat het verhaal nog vele decennia wordt naverteld ‘opdat de Holocaust niet vergeten wordt en dit nooit meer gebeurt’. De herinneringen worden nu echter vaak in losse stukjes en niet volledig doorverteld. “Het zijn niet altijd samenhangende of gedetailleerde chronologische vertellingen”, legt Zaccai uit. Dat komt omdat men herinneringen soms vergeet of vanwege het feit dat het bij veel mensen, inclusief de grootouders zelf, is verdrongen. Dit heeft als gevolg dat de verhalen minder gedetailleerd worden naarmate generaties jonger zijn. Daar staat tegenover dat (klein)kinderen soms via historisch onderzoek, schoolverslagen en gesprekken met hun (groot)ouders nieuwe details aan het familieverhaal toevoegen. Herinneringen blijven zich dus ontwikkelen en kunnen bovendien worden bijgesteld.
Generationele schade
Het valt Zaccai ook op dat psychische schade van de grootouders niet alleen gevolgen kan hebben voor henzelf, maar ook voor hun (klein)kinderen. Zo treden er bij hen soms klachten op zoals depressie, angst, verdriet, paniekaanvallen en nachtmerries. Ze kunnen bovendien erg waakzaam en wantrouwend zijn, of een gebrek aan verbondenheid ervaren. “Ook kunnen er lichamelijke klachten optreden, vooral bij de tweede generatie”, benadrukt ze.
Herdenken en vrijheid
De families vinden dat vrijheid niet grenzeloos is en dat het ook niet ten koste mag gaan van andere mensen. Ze willen hun Joodse identiteit kunnen tonen en willen daarnaast ook vrij kunnen denken. Voortdurend waakzaam zijn, ‘op je hoede’ en in verband gebracht worden met het oorlogsverleden van de (groot)ouder horen daar niet bij. De families beschouwen dat als onvrijheid
Daarnaast is er ook een breed draagvlak voor de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. “Er is behoefte aan een blijvende focus op de historische gebeurtenis van de Tweede Wereldoorlog zonder te veel verbreding naar andere mondiale conflicten. Daarnaast is er behoefte aan nuance en feitenkennis over de Holocaust”, aldus Zaccai.
Alertheid
Kennis over de Jodenvervolging en daarmee ook het begrip voor de Joodse gemeenschappen en Joods leven in Nederland is momenteel aan het verdwijnen volgens Zaccai. Daarom moeten we volgens haar alert zijn. “De verworven vrijheid is niet vanzelfsprekend.” Weten hoe het oorlogsverleden doorwerkt blijft daarom relevant volgens haar. “Daarvoor moeten we bestaande en nieuwe (vormen van) wetenschappelijke kennis blijven ontwikkelen. De Holocaust, zijn geschiedenis, de herinneringen en de verhalen moeten in elke generatie opnieuw aandacht krijgen”, aldus Zaccai
