In zijn afscheidstoespraak waarschuwde de Amerikaanse president Joe Biden: “Er ontstaat een oligarchie in Amerika. Een kleine groep mensen met extreme rijkdom, macht en invloed vormt een bedreiging voor onze hele democratie.” Met deze woorden doelde Biden op een nieuwe realiteit, waarin onder Donald Trump niet het volk, maar een select clubje miljardairs het Amerikaanse beleid mag bepalen.
Er zijn zeker aanwijzingen dat we Bidens waarschuwing serieus moeten nemen. Zo is Elon Musk, met een geschat vermogen van 418 miljard euro de rijkste man ter wereld en eigenaar van X, uitgegroeid tot de rechterhand van Trump. De techmiljardair laat met zijn recente uitlatingen, donaties en steunbetuigingen aan radicaal-rechtse Europese partijen zien dat hij zelfs aan deze kant van de oceaan het politieke klimaat naar zijn hand wil zetten. Andere miljardairs, zoals Mark Zuckerberg (Meta), Jeff Bezos (Amazon), Tim Cook (Apple) en Sundar Pichai (Google) veranderden na Trumps verkiezingsoverwinning in rap tempo hun beleid om vrienden te blijven met ‘The Orange Man’. De bizar rijke ’techbro’s’ zijn de afgelopen maanden meermaals gesignaleerd in zijn Mar-a-Lago-resort in Palm Beach, Florida, en waren super-VIP’s bij zijn inauguratie.
Het is niet ongebruikelijk dat zakenlui in het gevlij proberen te komen van een aankomend president, maar Biden – en vele anderen met hem – zijn vooral bezorgd over het feit dat veel van Trumps invloedrijke aanhangers ook mediaplatforms bezitten, waarmee ze de publieke opinie kunnen beïnvloeden.
Wat is een oligarchie?
De term oligarchie komt oorspronkelijk uit de koker van de Griekse filosoof Aristoteles. In zijn werk Politica beschreef hij hoe mensen van nature sociale wezens zijn en graag in gemeenschappen leven. Aristoteles analyseerde oude regeringsvormen en onderscheidde zes typen bestuur. Een staat kan volgens hem worden geleid door één leider, een kleine elitegroep, of door massale participatie van het volk. Wanneer de leiders het algemeen belang dienen, noemt Aristoteles deze bestuursvormen monarchie, aristocratie of politeia. Maar wanneer dit verandert in corrupt bestuur, dan spreekt hij van tirannie, oligarchie of democratie. Voor Aristoteles was een oligarchie een corrupte regeringsvorm, waarin de macht bij een kleine elite ligt die vooral hun eigen belangen nastreeft, ten koste van het algemeen welzijn.
Aristoteles
De grondleggers van de Verenigde Staten lieten zich inspireren door denkers als Aristoteles, Polybius en Cicero toen zij de grondwet opstelden. Ze streefden naar een gemengde bestuursvorm waarin geen enkele groep – geen individu, geen elitegroep, maar ook niet het volk – te veel macht zou krijgen. De president kreeg grote bevoegdheden, maar zijn macht werd beperkt door het Congres en de rechterlijke macht, die op hun beurt onder toezicht staan van de media en uiteindelijk het volk via vrije verkiezingen.
Moderne oligarchieën
Vandaag de dag wordt de term oligarchie onder andere opgeworpen in combinatie met Rusland. Na de val van de Sovjet-Unie in 1991 wisten opportunistische zakenlui enorme rijkdom te vergaren door staatsbedrijven over te nemen. Dit leverde hen ook veel politieke invloed op. Onder het bewind van Vladimir Poetin, die al president is sinds 2000, is Rusland echter steeds autoritairder geworden. Er bestaat nog steeds een oligarchische klasse, maar deze rijke elite moet Poetin trouw blijven en zijn visie voor de staat ondersteunen, anders kan het zomaar gebeuren dat ze uit een raam vallen, een giftig theetje drinken, of bij een vliegtuigongeluk omkomen.
China, officieel een communistische staat, kent ook een groeiende ongelijkheid. Volgens politicoloog Ming Xia evolueert China door zijn staatskapitalisme langzaam richting een moderne oligarchie, ondanks de socialistische retoriek van de Communistische Partij.
Is de Verenigde Staten al een oligarchie?
Biden waarschuwt nu voor een mogelijke oligarchie in de VS, maar politicologen Martin Gilens en Benjamin Page schreven in 2014 dat de Verenigde Staten deze grens toen allang waren gepasseerd. Hoewel de VS formeel de kenmerken van een liberale democratie hebben – met eerlijke verkiezingen, vrijheid van meningsuiting en een onafhankelijke pers – concludeerden zij dat grote bedrijven en een kleine groep rijke burgers een onevenredig grote invloed hadden op het beleid. En dat is er in de tussentijd niet beter op geworden.
Vergelijkbare trend in Australië
Ook in Australië, een land met een economie die vergelijkbaar is met die van Rusland, zou je kunnen stellen dat een oligarchie in opkomst is, of al bestaat. Er is al veel geschreven over de macht van de familie Murdoch en hun mediabedrijf. Daarnaast zijn miljardairs zoals Gina Rinehart, Andrew Forrest en Clive Palmer steeds politiek actiever geworden. Palmer richtte zelfs zijn eigen politieke partij op.
Miljardairs in de VS en Australië hebben veel macht, maar dat maakt een land nog geen oligarchie. Volgens Aristoteles is een oligarchie pas aan de orde als een elite haar macht schaamteloos gebruikt voor persoonlijk gewin, zonder oog voor het algemeen belang. Dit is een moreel oordeel, en het wordt steeds moeilijker om hier een weloverwogen uitspraak over te doen, aangezien veel van de superrijken kranten, tv-kanalen en socialemediaplatforms bezitten waarmee ze de publieke opinie kunnen sturen. Maar de recente lancering van de Trump-memecoin – met in zijn kielzog de Melania-coin – laten geen twijfel bestaan over de intenties van de nieuwe president en zijn familie: tientallen miljarden dollars verdienen over de rug van het volk.
Het belang van democratische waarden
Iedere verschuiving richting een oligarchie moet ons zorgen baren. Of het nu een symptoom is van Trumpisme, zoals Biden aangeeft, of een trend die al decennia geleden is ingezet: het versterken van democratische instituties en het aanpakken van desinformatie op sociale media is cruciaal om de democratie te beschermen.