Het verlangen om ertoe te doen leidt veel mensen in de maatschappij naar schadelijke complottheorieën. Wat kunnen we ertegen doen?
Alle mensen hebben dezelfde basisbehoeften, beweren journalist Dan Raviv en sociaal psycholoog Arie Kruglanski. Alles wat we doen, proberen te bereiken of vermijden is om die behoeften te vervullen. De behoefte aan betekenis en ertoe doen is zo’n basisbehoefte die alle mensen bij uitstek hebben. Haast iedereen zoekt naar betekenis in hun leven en veel mensen willen ertoe doen, op welke manier dan ook. Hoewel dit een aantal mensen goede dingen brengt, leidt dit verlangen sommigen ook naar complottheorieën en gevaarlijke geloofssystemen. De oplossing? Zelfkennis.
Boek
Dan Raviv en Arie Kruglanski komen na een uitgebreide beoordeling van psychologisch onderzoek tot deze conclusie in hun nieuwe boek ‘The Quest for Significance’. Het boek is geschreven op basis van zowel academisch, peer-reviewd onderzoek als de persoonlijke ervaringen van de auteurs, waaronder Kruglanski’s jeugd in Polen tijdens de Holocaust.
Onzekerheid
De auteurs benadrukken dat de moderne samenleving is ‘beladen met onzekerheid’ door verschillende factoren, waaronder de oorlog in Oekraïne, financiële chaos, de opkomst van autoritairen en wereldwijde gezondheidscrises. “Maar het is niet de onzekerheid alleen die zo verontrustend is voor velen”, leggen ze uit. “Het is het verlies aan betekenis dat de onzekerheid met zich meebrengt.” De onzekerheid laat mensen denken dat worstcasescenario’s mogelijk zijn, of zelfs naar alle waarschijnlijkheid plaats zullen gaan vinden. Denk dan aan dakloos worden door de financiële crisis, of dat er door de toename van het aantal immigranten geen middelen meer over zullen zijn voor henzelf. Deze onzekerheid en het verlies van betekenis dat daarbij komt kijken zorgt ervoor dat mensen kwetsbaar worden voor bepaalde verhalen. Vaak zijn dat verhalen die hun angsten en zorgen uitvergroten en een entiteit de schuld geven van snode complotten en acties die erop gericht zijn hen te vernederen en te kleineren; samenzweringstheorieën. Deze verhalen geven mensen weer betekenis. Omdat samenzweringsverhalen mensen het gevoel geeft dat ze belangrijk en speciaal zijn, worden ze vaak serieus genomen door een ‘betekenis-arm’ publiek dat eraan wordt blootgesteld.
Reptielachtigen
Raviv en Kruglanski geven als voorbeeld de complottheorie van David Icke dat een aantal reptielachtigen een menselijke vorm heeft aangenomen en van plan is de wereld over te nemen, inclusief 43 Amerikaanse presidenten en de Britse koninklijke familie. De psychologische vraag van velen is: wat bieden deze theorieën het publiek dat hen motiveert om de beweringen serieus te nemen? Nou, verrassend genoeg biedt het hen een hoop. Allereerst, het weten van een verhaal zo schandalig en schokkend maakt je speciaal. Je bent namelijk onderdeel van een kleine groep mensen die de schokkende ‘waarheid’ weet. Je doet ertoe. Samenzweringsverhalen geven mensen dus het gevoel dat ze belangrijk en speciaal zijn.
Zelfkennis als oplossing?
Er is een gebrek aan zelfkennis onder mensen in de samenleving, stellen Kruglanski en Raviv. Ze omschrijven dit als de grootste bedreiging voor de maatschappij. Dat we worden verleid tot het geloven van complottheorieën, komt door onbewuste motivaties die we hadden kunnen herkennen als we meer zelfkennis hadden. “Mensen zijn zich vaak niet bewust van waarom ze doen wat ze doen en welke motieven ten grondslag liggen aan hun keuzes, beslissingen en handelingen”, schrijven Kruglanski en Raviv. Daarom dringen de auteurs mensen erop aan om hun eigen drang naar betekenis te begrijpen, om beter te begrijpen wat hen motiveert of wat hun gevoel van betekenis schaadt.
