Vogels van over de hele wereld die elkaar nooit hebben gezien, laten toch hetzelfde jankende geluid horen zodra er parasitaire indringers in de buurt van hun nest komen. Deze ontdekking wijst op een soort evolutionair tussenstation: geen puur instinctief signaal, maar ook nog geen complexe taal.
Wie ooit heeft gezien hoe een koekoek stiekem een ei legt in andermans nest en een rivaliserend ei opslobbert, weet dat vogels niet altijd het braafste jongetje van de klas zijn. Sommige soorten laten hun kroost grootbrengen door nietsvermoedende buren, vaak met desastreuze gevolgen voor de eigen jongen van die gastheer. Maar onze gevederde vrienden laten zich niet zomaar hulpeloos naar de slachtbank leiden. Uit onderzoek van de Amerikaanse Cornell University en het Donana Biological Station in Sevilla blijkt nu dat vogels wereldwijd hetzelfde verdedigingswapen inzetten: een klaaglijk, zeurend alarmgeluid dat andere vogels waarschuwt voor een naderende parasiet.
Universele klaagzang
Het internationale team ontdekte dat meer dan twintig vogelsoorten verspreid over vier continenten vrijwel identieke jankende geluiden maken zodra ze een parasitaire indringer zien. En dat is bijzonder, want deze soorten leven duizenden kilometers uit elkaar en zijn gescheiden door miljoenen jaren van evolutie. De studie laat volgens de schrijvers zien wat voor belangrijke rol natuurlijke selectie speelt in de evolutie van communicatie. “Het fascinerende aan deze klaagzang is dat het een middenweg vormt tussen de instinctieve geluiden die we vaak bij dieren zien en volledig aangeleerde ‘vocale eenheden’ zoals menselijke woorden”, zegt evolutionair ecoloog en onderzoeksleider William Feeney uit Sevilla.
Maar waarom gebruiken vogels in China, Australië en Zambia exact hetzelfde geluid? Het antwoord ligt volgens het team in een combinatie van instinct en leren. Zodra een vogel de roep hoort, komt hij kijken. Eenmaal op de plek aangekomen, ziet hij welke vijand er in de buurt is en wat die aan het uitvreten is. “Het is op dat moment, als vogels de aanwijzingen om zich heen in zich opnemen, dat ze leren wanneer ze het geluid in de toekomst moeten produceren”, legt onderzoeker James Kennerley van het Cornell Lab of Ornithology uit.
Sociale overdracht
Zijn collega Damián Blasi, taalkundige aan de Pompeu Fabra University in Spanje, noemt dit proces een voorbeeld van sociale overdracht. Vogels koppelen een aangeboren neiging tot reageren aan een aangeleerde betekenis. Blasi spreekt dan ook van een evolutionair tussenstation: het is geen taal, maar ook geen oergeluid.
De onderzoekers zagen bovendien dat soorten die deze jankroep gebruiken vaak in regio’s leven waar een ingewikkeld web van interacties tussen parasieten en gastheren bestaat. “Omdat vogels samenwerken om parasieten weg te jagen, is communiceren over hoe en wanneer dat moet ontzettend belangrijk. Daarom duikt dit geluid juist op in delen van de wereld waar soorten het meest getroffen worden door broedparasieten”, aldus Kennerley. Dat samenspel verandert volgens hem zelfs het collectieve gedrag van vogels. “Het resultaat is dat de evolutie van de jankroep de patronen van samenwerking tussen vogels wereldwijd beïnvloedt.”
Darwins erfenis
De onderzoekers noemen de ontdekking revolutionair. “Voor het eerst hebben we een vocaal signaal gedocumenteerd dat zowel aangeleerde als aangeboren elementen bevat”, zegt een enthousiaste Feeney. “We laten daarmee zien hoe geleerde signalen ooit zijn ontstaan uit instinctieve roepen, precies zoals Darwin al beschreef. Het is alsof je live ziet hoe soorten betekenis geven aan geluiden via het evolutionaire proces.”
Het idee dat een roep tegelijkertijd instinctief en aangeleerd kan zijn, is even wennen voor wetenschappers. Dit nieuwe inzicht maakt een einde aan de strikte scheidslijn die lang bestond tussen dierlijke communicatie en menselijke taal. Het team schrijft in de studie dat juist de combinatie van beide – een ingebouwd startpunt dat wordt verrijkt met een aangeleerde betekenis – een logische route vormt waarlangs ook onze taal zich mogelijk heeft ontwikkeld.
Want eerlijk is eerlijk: ook wij mensen doen eigenlijk niet zoveel anders. Denk aan het collectieve ‘oooh!’ in een voetbalstadion als een schot rakelings naast gaat of het korte gilletje dat iedereen herkent als paniek. Die geluiden zijn simpel, maar krijgen pas betekenis in de sociale context.
