Ondanks dat vissen de daarvoor bestemde hersenregio’s missen, kan volgens onderzoekers zeker niet met zekerheid gezegd worden dat vissen geen pijn voelen.
Voor veel mensen is het een heerlijk dagje uit: lekker hengelen aan de waterkant. En wanneer je een visje vangt, zet je ‘m daarna weer netjes terug. Maar in hoeverre is een vis zich eigenlijk bewust van die puntige haak door zijn lip, als hij onverhoopt ineens aan een hengel bungelt? Voelt een vis eigenlijk pijn?
Gedragsexperimenten
Voor mensen is het natuurlijk erg lastig om te achterhalen of een dier, aan wie we het niet even kunnen vragen, pijn lijdt. Toch deden wetenschappers in het verleden al meerdere pogingen om die vraag te beantwoorden. Na de ontdekking van pijnreceptoren in vissen in het begin van de 21e eeuw, ontwikkelden wetenschappers verscheidene gedragsexperimenten die leken aan te tonen dat vissen pijn kunnen ervaren. En dat klinkt ook wel logisch. Vanuit evolutionair oogpunt zou het natuurlijk best vreemd zijn als vissen geen nadelige prikkels of regelrechte schade aan lijf en vinnen zouden opmerken.
Hersengebied
Niet alle wetenschappers zijn echter overtuigd. Dat komt omdat onderzoek heeft aangetoond dat vissen bepaalde gebieden in hun brein missen die verband houden met pijn. En dat zou volgens hen betekenen dat vissen dus waarschijnlijk geen pijn ervaren. Een nieuwe onderzoeksgroep trekt die conclusie nu echter zwaar in twijfel.
Hersenletsel
Het team baseert zich op onderzoek naar personen met hersenletsel. Eén van de deelnemers is Roger. Als gevolg van een ziekte zijn bij hem belangrijke hersengebieden die vaak worden geassocieerd met de verwerking van pijn, beschadigd geraakt. Toch betekent dit niet dat Roger geen pijn meer voelt. Rogers vermogen om pijn te ervaren is namelijk gewoon intact gebleven. Sterker nog; hij voelt nu juist meer pijn dan gemiddeld. “Eén van de meest verrassende bevindingen is dat mensen die hersenregio’s geassocieerd met pijn missen, niet alleen nog steeds pijn kunnen voelen, maar er zelfs nóg gevoeliger voor zijn,” zegt onderzoeker Kenneth Williford in een interview met Scientias.nl.
Niet nodig
De studie suggereert dat dergelijke hersengebieden, dus niet per se nodig zijn voor het voelen van pijn. “De patiënten uit ons onderzoek leveren daarvoor het bewijs,” aldus Williford. Hoe dat overigens precies zit, weten de onderzoekers niet. Mogelijk vindt in deze hersengebieden niet de gehele pijnverwerking plaats. Maar het zou ook kunnen dat andere gebieden in de hersenen de rol van pijnverwerking overnemen als de oorspronkelijke hersenregio’s beschadigd raken. “Het bewijs dat het pijnsysteem een buitengewoon complexe neurale matrix is, stapelt zich op,” concludeert Williford.
Het verhitte debat rondom vissen
De bevindingen uit de studie hebben ook gevolgen voor het verhitte debat rondom vissen. Want met de studie weerlegt het team het argument van wetenschappers die stellen dat vissen geen pijn kunnen voelen omdat ze de daarvoor bestemde hersenregio’s missen. “Hoewel complexere besluitvorming waarschijnlijk plaatsvindt in corticale gebieden van de hersenen, is dit niet het geval voor gevoel en emotie,” zegt Williford. “Dit vindt waarschijnlijk plaats in de zogenoemde subcorticale gebieden. Maar als pijn niet afhankelijk is van corticale hersengebieden maar van subcorticale gebieden, dan is de kans groot dat veel dieren pijn kunnen voelen, inclusief vissen. Dit zou namelijk betekenen dat pijn niet bepaalde corticale regio’s vereist die alleen aanwezig zijn in zoogdieren.”
Voelen vissen pijn?
Betekenen de bevindingen uit de studie dan dat vissen wél pijn voelen? Dat ook niet. “Onze studie kan dat niet onomstotelijk bewijzen, al zijn er in de afgelopen twintig jaar wel steeds meer aanwijzingen dat vissen pijn kunnen ervaren,” zegt Williford. “Onze studie weerlegt eigenlijk alleen de gebruikte tegenargumenten.” Volgens de onderzoeker is het echter wel heel belangrijk om de onderste steen boven te krijgen. “Elke keer als we met het dierenrijk in contact komen, schuilt er het risico dat we schade aanrichten,” legt hij uit. “Gezien het enorme aantal dieren dat we dagelijks doden voor voedsel, is die schade aan de orde van de dag. We zullen dus moeten inschatten hoeveel schade we precies aanrichten om een oordeel te kunnen vellen over de kosten van die schade versus de mogelijke voordelen. En dat betekent dat het essentieel is om te begrijpen welke organismen pijn kunnen voelen en dus lijden.”
Vissen zijn niet de enige dieren waarvan we soms denken dat ze geen pijn voelen. Over krabben wordt hetzelfde gedacht. Zo worden ze regelmatig levend in kokend water gegooid. Wetenschappers hebben echter ontdekt dat het zeer waarschijnlijk is dat krabben wel degelijk pijn voelen. Dat geldt overigens ook voor insecten. Zelfs nadat hun wonden genezen zijn, kunnen ze in zekere zin nog heel lang pijn ervaren. Het betekent dat insecten dus zelfs last kunnen hebben van chronische pijn.
Maar dat is niet de enige reden. “Sommige invloedrijke denkers hebben in twijfel getrokken in hoeverre dieren lijden,” vervolgt Williford. “Dit is niet alleen met vissen gebeurd, maar ook met niet-menselijke primaten, walvisachtigen, honden, katten, etc. De prominente Amerikaanse theoloog William Lane Craig heeft bijvoorbeeld beweerd dat niet-menselijke dieren ‘zich niet bewust zijn van pijn en daarom niet lijden zoals mensen’. Deze beweringen hebben natuurlijk veel consequenties als ze waar zijn. Maar onze studie levert bewijs dat deze beweringen onjuist zijn. En dat is heel belangrijk om te benadrukken. Het verspreiden van valse verhalen kan namelijk leiden tot een toename van de eerder genoemde schade, zelfs als dat onbedoeld is.”
Zullen we het ooit weten?
De vraag is echter of we ooit precies zullen weten wat vissen wel en niet kunnen voelen. “De wetenschap houdt zich doorgaans niet bezig met zekerheden,” stelt Williford. “Wat de wetenschap kan bijdragen, is het bouwen van modellen en de voorspellingen van die modellen testen. En met de huidige studie hebben we het model dat voorspelt dat vissen geen pijn kunnen voelen omdat ze de daarvoor bestemde hersengebieden missen, ontkracht. Als we in staat zouden zijn om een theorie van bewustzijn (en van specifieke soorten bewustzijn, zoals pijnbewustzijn) zouden kunnen ontwikkelen, hebben we een andere manier om te bepalen in hoeverre dieren pijn voelen. Maar ondanks veelbelovende onderzoekslijnen in deze richting, zijn er tot dusver nog niet veel vorderingen gemaakt.”
Op dit moment zullen we dus nog naar het antwoord moeten gissen. De onderzoekers hopen met hun studie in ieder geval wel de complexiteit van het pijnsysteem beter te gaan begrijpen. En wellicht dat we in de toekomst meer zullen weten over wat er precies in het hoofd van een vis omgaat als hij gehaakt aan je hengel hangt.
