Voor alle plantenliefhebbers die deze zomer een paar weken weg zijn en zich afvragen of hun geranium ze mist, hebben we goed nieuws. Waarschijnlijk niet.
Die conclusie kun je trekken na het lezen van een nieuw opiniestuk in het blad Trends in Plant Science. In het opiniestuk stellen wetenschappers dat planten geen bewustzijn hebben. Het betekent dat ze zich niet bewust zijn van hun omgeving of zichzelf. En dus kennen ze ook geen gevoelens van eenzaamheid. En zijn ze dus ook niet uitzinnig van vreugde als jij na twee weken Costa del Sol weer je huis binnenstapt.
Recent onderzoek
De onderzoekers trekken hun conclusie op basis van recente studies van onderzoekers Todd Feinberg en Jon Mallatt. Deze wetenschappers doen onderzoek naar de evolutie van het bewustzijn, door onder meer de hersenen en het gedrag van ‘eenvoudige’ en complexe organismen met elkaar te vergelijken. Uit dat onderzoek komen een aantal criteria voort waaraan moet worden voldaan voor er gezegd kan worden dat een organisme bewustzijn heeft. “De enige dieren die aan deze criteria voldoen zijn gewervelden (waaronder vissen), geleedpotigen (bijvoorbeeld insecten en krabben) en intkvissen,” zo schrijven de onderzoekers in hun opiniestuk. Het betekent dat er behoorlijk wat dieren zijn die geen bewustzijn hebben. “En als er dieren zijn die geen bewustzijn hebben, kun je er vrij zeker van zijn dat planten – die niet eens neuronen bezitten, laat staan hersenen – dat ook niet hebben,” aldus onderzoeker Lincoln Taiz, één van de auteurs van het opiniestuk.
Discussie
Niet iedereen zal zich in het opiniestuk van Taiz en collega’s kunnen vinden. Al jaren wordt er namelijk fel gedebatteerd over de vraag of planten kunnen denken, leren en bewuste keuzes kunnen maken. Die discussie wordt aangezwengeld door talloze onderzoeken die met name in de laatste decennia zijn uitgevoerd en ons beeld van planten radicaal hebben veranderd. Nadat ze jarenlang als vrij eenvoudige en statische organismen werden beschouwd, hebben talloze studies daar de afgelopen decennia verandering in gebracht. Men ontdekte dat planten actief hun omgeving waarnemen, op veranderingen in de omgeving kunnen ‘reageren’ en met elkaar communiceren. Daarnaast zijn er niet onomstreden studies die suggereren dat sommige planten een geheugen hebben, terwijl andere soorten zelfs zouden kunnen tellen. Voor sommige onderzoekers zijn deze studies genoeg reden om planten als intelligente, bewuste organismen te bestempelen. Maar Taiz en collega’s kunnen zich daar dus niet in vinden. Ze vinden dat we veel voorzichtiger moeten zijn met het interpreteren van het ‘gedrag’ van planten. “Plantontwikkeling en -gedrag kan gezien worden als een reeks onbedoelde consequenties die voortkomen uit interne en externe signaleringsnetwerken die door natuurlijke selectie zijn ontstaan.”
Kruidje-roer-me-niet
Als voorbeeld halen ze een heel bekend experiment aan dat volgens sommige wetenschappers bewijst dat planten in staat zijn om te leren van hun ervaringen, oftewel dat planten over een soort geheugen bezitten. De onderzoekers lieten kruidjes-roer-me-niet tientallen malen vallen. De eerste keer sloten de plantjes in reactie op de val hun bladeren. Maar nadat de onderzoekers de plantjes nog een paar keer hadden laten vallen, sloten deze hun bladeren niet langer. Om er zeker van te zijn dat de planten niet uitgeput waren geraakt of om andere reden hun bladeren niet meer konden sluiten, schudden de onderzoekers de planten na dit eerste experiment een paar keer heen en weer. En prompt sloten ze hun blaadjes weer. Het was volgens sommige onderzoekers duidelijk: deze planten hebben een geheugen en leren van hun ervaringen. Maar volgens Taiz is dat te kort door de bocht. Een reactie zoals die van het kruidje-roer-me-niet is volgens hem niet het resultaat van een leerproces, maar middels natuurlijke selectie als het ware in de genen van het plantje geprogrammeerd. Het sluiten van de bladeren kost het kruidje-roer-me-niet veel energie. Een plant die niet in reactie op elke verandering in de omgeving de blaadjes dichtklapt, bespaart energie, is fitter en dus beter in staat om te overleven en nageslacht te genereren. In andere woorden: kruidjes-roer-me-niet besparen energie door niet elke keer in reactie op een onschuldige val de bladeren te sluiten. “Dat is niet iets wat de plant beseft of bewust doet,” zo vertelde bioloog Vincent Merckx eerder in reactie op het kruidje-roer-me-niet-experiment, aan Scientias.nl. “De plant is als het ware evolutionair geprogrammeerd om zo te reageren. Vaak gaat het om biomechanische processen die in het DNA gecodeerd zitten. Het is dus niet iets waar een plant over nadenkt.”
Het gevaar
Wij mensen zijn sterk geneigd om niet-menselijke organismen menselijke eigenschappen toe te schrijven. En dus is het ook heel verleidelijk om bijvoorbeeld in het kruidje-roer-me-niet-experiment bewijs te zien dat dit plantje ‘denkt’ en ‘leert’ en ‘onthoudt’. Maar daar moeten we echt terughoudend mee zijn, zo stellen Taiz en collega’s, zeker in wetenschappelijk onderzoek. “Het grootste gevaar van het antropomorfiseren van planten in onderzoek is dat het de objectiviteit van de onderzoeker aantast.” En daarmee ook de betrouwbaarheid van het onderzoek.
Voorlopige conclusie
Voor Taiz en collega’s staat – voor nu – dan ook vast dat planten geen bewustzijn hebben. Kunnen ze daar nog op terugkomen? Zeker wel. “Maar voor nu zijn er te veel onbeantwoorde vragen,” aldus Taiz.
Overigens hoef je met je waarschijnlijk onbewuste geranium op de vensterbank geen medelijden te hebben. Ja, hij steekt anders in elkaar dan wij. Maar dat maakt ‘m nog niet zielig. “Wat we zien is dat planten en dieren heel verschillende leefstrategieën hebben ontwikkeld. Het brein is een heel kostbaar orgaan en planten hebben er absoluut geen voordeel bij om een enorm ontwikkeld zenuwstelsel te bezitten.”
