Als je aan een psychopaat denkt, denk je misschien aan Hannibal Lector. Of andere akelige figuren. Wetenschappers denken aan iets anders: een fascinerend ‘verschijnsel’ dat ze nog altijd niet hebben kunnen doorgronden.
Voor ons ‘gewone mensen’ is de term ‘psychopaat’ vrij eenduidig. Dat zijn mensen die je niet in het donker wil tegenkomen. Maar er is meer wat je over psychopaten zou moeten weten.
1. De psychopaat heeft een vlak gevoelsleven
Als je struikelt en een enorm pijnlijk been hebt, kan een röntgenfoto uitwijzen of je dat been gebroken hebt. De diagnose ‘psychopaat’ is niet zo gemakkelijk te stellen. Sterker nog: de vraag of psychopaten bestaan, is controversieel. Wel zijn de meeste psychiaters het erover eens dat een gebrek aan interpersoonlijke empathie kenmerkend is voor de mensen die psychopaat genoemd worden. Het gevoelsleven van mensen die wij psychopaten noemen, is vlak: ze haten niet, maar hebben ook niet lief.
2. Het brein van de psychopaat is anders
De basis van dat vlakke gevoelsleven vinden we terug in het brein. Tijdens experimenten lieten onderzoekers psychopaten beelden zien van mensen met pijn. Terwijl de psychopaten naar de beelden keken, werden hun hersenen gescand. Uit het onderzoek bleek dat er – in vergelijking met de controlegroep – weinig activiteit was in de prefrontale cortex, de laterale orbitofrontale cortex, het periaqueductale grijs en de amygdala. Die eerstgenoemde twee delen van het brein zijn betrokken bij de controle en het verwerken van emoties. Het periaqueductale grijs is een soort schakelcentrum met cellen die onder meer een rol gaan spelen als je je moet verdedigen. De amygdala maakt empathie mede mogelijk. De onderzoekers concludeerden op basis van deze hersenscans dat psychopaten de bedrading missen die nodig is om met anderen mee te leven. Nader onderzoek toonde aan dat het lage (ventrale) deel van de prefrontale kwab bij psychopaten heel gebrekkig werkt. Dit deel is verantwoordelijk voor wat onderzoekers ‘warme cognitie’ noemen. Opvallend genoeg werkt het dorsale deel van diezelfde kwab bij psychopaten juist normaal of zelfs bovengemiddeld. Dit deel van het brein is verantwoordelijk voor ‘koude cognitie’ en planning. Het kan allemaal verklaren waarom psychopaten zo koudbloedig en wreed kunnen zijn: ze hebben moeite om zich in anderen in te leven. Dat ze zich tegelijkertijd voor kunnen doen als heel charmante, vriendelijke mensen hebben ze te danken aan hun normaal of bovengemiddeld ontwikkelde ventrale prefrontale cortex.
3. Psychopaten praten anders
Recent onderzoek suggereert dat je een psychopaat kunt herkennen aan zijn woordgebruik. Onderzoekers verzamelden een aantal moordenaars. Sommigen werden bestempeld als psychopaten. Anderen hadden weliswaar iemand gedood, maar vertoonden geen psychopathische trekjes. Alle moordenaars kregen de opdracht om te vertellen over de moord die ze gepleegd hadden. De onderzoekers analyseerden na afloop de verhalen van de moordenaars en psychopaten en ontdekten dat psychopaten anders over de moord spraken. Ze gebruikten opvallend vaker woorden die een rationeel verband aangaven (bijvoorbeeld omdat, aangezien). Ook waren ze sterker gericht op materiële behoeften (eten, drinken, geld) en gebruikten ze opvallend weinig woorden die refereren aan sociale behoeften (familie, religie). Ook bleken psychopaten vaker in de verleden tijd te spreken, wat erop wijst dat hetgeen ze gedaan hebben hen niet raakt, maar ze er in plaats daarvan op een afstandelijke manier naar kijken. Ook bleken psychopaten vaker ‘uh’ en ‘um’ te zeggen. Waarschijnlijk omdat ze heel berekenend zijn in hun antwoorden en dus meer tijd nodig hebben om zo’n antwoord te formuleren.
4. Niet elke psychopaat is een moordenaar
Zoals we eerder al concludeerden, is de ‘diagnose’ psychopaat vrij lastig te stellen. Beter kun je stellen dat iemand psychopathische trekjes heeft. Maar mensen met psychopathische trekjes hebben niet allemaal evenveel van die trekjes (zie kader). Het verschilt van persoon tot persoon. Vandaar dat ook niet iedereen met psychopathische trekjes gedrag vertoont dat wij met een psychopaat associëren. Er zijn zat mensen met enkele psychopathische trekjes die zich juist dankzij die psychopathische trekjes uitstekend kunnen handhaven in de samenleving. Sterker nog: er zijn zat mensen met enkele psychopathische trekjes die dankzij deze trekjes uitgegroeid zijn tot succesvolle mensen. “Het lijdt geen enkele twijfel dat het percentage psychopathische hoge scoorders in de zakenwereld hoger is dan in de bevolking als geheel. Je kunt ze vinden in elke organisatie waar positie en status je macht en controle over anderen geven, en de kans op materieel gewin,” vertelt onderzoeker Bob Hare in het fascinerende boek ‘De lessen van een psychopaat‘. Juist in een tijd zoals deze – met veel onzekerheid binnen het bedrijfsleven – gedijen mensen met psychopathische trekjes prima. “De psychopaat kan moeiteloos omgaan met de gevolgen van snelle veranderingen. Hij of zij gedijt er zelfs bij. Een chaos in de organisatie biedt zowel de noodzakelijke prikkel voor de psychopathische hang naar opwinding, als een geschikte dekmantel voor psychopathische manipulatie en corrupt gedrag.” Het feit dat psychopathische trekjes individuen, maar ook groepen – een krachtige leider die niet snel van zijn stuk te brengen is: daar heb je wat aan – goed doet, kan waarschijnlijk verklaren waarom psychopaten nog altijd bestaan en psychopathische trekjes nog niet zijn uitgestorven.
5. Wat te doen als je een echte psychopaat ontmoet?
Dit is misschien wel de belangrijkste vraag. De beantwoording ervan laat ik over aan James Fallon, neurowetenschapper en naar eigen zeggen zelf uitgerust met meerdere psychopathische trekjes. “Stel je op geen enkele manier kwetsbaar op. Ga bij een kort treffen geen echt contact aan. Glimlach en loop weg. Op elk feestje met honderd mensen loopt waarschijnlijk een psychopaat rond, en die is op zoek naar zwakheden. Let bij langdurige interacties zorgvuldig op de ander en houd elk merkwaardig gedrag in de gaten. Psychopaten bewegen zich door een kantoor of vriendenkring en zijn daarbij voortdurend op zoek naar allianties. Misschien weten ze dat jij niet kwetsbaar bent, maar gebruiken ze bepaalde informatie over jou om overwicht op anderen te krijgen. Het is een schaakspel. Ze bespelen een hele groep, zoekend naar een of twee kwetsbare mensen die ze kunnen gebruiken om te bemachtigen wat ze willen hebben, of het nu seks, geld of macht is. Dus observeren ze hoe hun doelwit met anderen omgaat en bedenken ze hoe ze moeten afrekenen met een argwanende zus of manager. Ze leggen contact met deze mensen en maken ze onschadelijk door zich aardig voor te doen. Veel mensen zijn minder of meer indirect wel enigermate te gebruiken. Hoe bescherm je je daartegen? Door mensen te waarschuwen dat deze kerel je misschien wel probeert te belazeren. Wees voorzichtig. Als je te veel stampij maakt, zou hij het je wel eens betaald kunnen zetten. En je weet niet wat hij dan zal doen.”
