Als mensen geschokt of beschadigd zijn door een rampzalige gebeurtenis, is het heilzaam hier een lied over te zingen én te horen. De geschiedenis van het ramplied is dan ook al eeuwenoud.
Er was geen televisie, radio en al helemaal geen mobiele telefoon of internet. Maar er waren wel stadsmuzikanten en reizende zangers. Al in de 16e eeuw luisterde men naar de gruwelen van het ramplied. “Die liederen waren zeer sensationeel van aard, ze barstten van de emotie en de drama,” vertelt neerlandica en filosoof professor Lotte Jensen van de Radboud Universiteit.
Zij bestudeerde rampliederen door de eeuwen heen en stelt vast dat hoewel de functie van het ramplied gedeeltelijk hetzelfde is gebleven, er ook veel verschillen zijn in rampliederen door de tijden heen. “In een tijd waarin nieuwsvoorziening schaars was, had het ramplied ook een informatieve rol. In een lied kwamen mensen er precies achter wat er gebeurd was, vaak tot op individueel niveau van de slachtoffers van de ramp.”
Informatieve waarde
“Mensen konden veelal niet lezen of schrijven, maar ze hielden wel van muziek en wilden graag op de hoogte blijven van het wel en wee van hun medemensen. Dus of het nu ging om insectenplagen, infectieziektes of overstromingen: de lijken vlogen je als toehoorder om de oren! In detail werd hartverscheurend gezongen over hoe een moeder haar kind zag verdrinken. Als toehoorder werd je helemaal meegenomen in het leed en de zorgen van je medemens. Het beroep op emoties van de toehoorders was groot.”
Moralistische les en collectieve rouw
“Dat ging in die eeuwen gepaard met nog een kenmerk van rampliederen, namelijk de les die geleerd moest worden. Het muziekstuk werd afgesloten met ideologische, vaak religieuze les en moraal: laten we ons leven beteren en nieuwe plagen vermijden. Als we nu maar netjes en verstandig leven, dan overkomt deze rampspoed ons helemaal niet of tenminste niet weer.”
Rampliederen bestaan nog steeds. Denk aan de benefietconcerten van Band Aid eind vorige eeuw en het vrij recente Coronalied. Met onze mobiele telefoons en een continue stroom van nieuwsvoorziening, is informatie-verschaffing niet meer de primaire rol van dit genre. Ook godvruchtigheid telt niet echt meer mee. Wat is gebleven is de emotionele waarde die het ramplied over de eeuwen heeft behouden. “Het zingen van en luisteren naar muziek over rampen die mensen hebben getroffen, biedt troost. Het geeft mensen de mogelijkheid om collectief te rouwen en steun te zoeken en te krijgen bij elkaar. Dat is nog steeds het mooie aan het ramplied,” verklaart Jensen.
Hulp organiseren
Vaak hebben slachtoffers echter ook de behoefte aan materiële hulp en hebben omstanders juist de behoefte om iets te doen voor slachtoffers. Hierin zit nog steeds een belangrijke functie van het ramplied. “Door mensen op emotioneel niveau aan te spreken en het leed zo hoorbaar en voelbaar te maken, kun je hulp mobiliseren, zoals geld inzamelen. Precies wat de benefietliederen van Band Aid deden. De informatieve waarde van het lied, speelde toen ook nog wel degelijk mee. De muziek van Band Aid zorgde namelijk voor een bewustwording in het Westen over de armoede in Afrika. Hiermee werden miljoenen opgehaald voor de hongersnoden in Afrika. Vooral de laatste twee functies van het ramplied zijn tegenwoordig bewaard gebleven en nog steeds van groot belang voor ons,” aldus de Nijmeegse professor.
Ieder land heeft zijn ramplied
Hoewel deze functies van alle tijden en alle landen zijn, constateert de onderzoeker ook verschillen per land. “Je ziet de cultuurverschillen en de geschiedenis van het land terug in de rampliederen die daar bekend zijn. Nederland is vaak getergd door watersnoden en daar gaan onze rampliederen ook over. In Engeland gaat het over stadsbranden en de Amerikaanse rampliederen kennen veel jazz, folklore en gaan vaak over de overstromingen van de Mississippi in 1927.”
Jensen is betrokken bij de erkenning van het belang van het ramplied en het behoud er van. “Muziek in het algemeen is van groot belang voor mensen. Het vertaalt onze emoties en geeft ons de kracht om te voelen. Muziek biedt troost in moeilijke tijden, denk aan artiesten als Elton John en Andrea Boccelli die ons toezongen tijdens de coronacrisis en velen van ons kracht gaven. Dit genre behoort tot ons cultureel erfgoed en we moeten er zuinig op zijn.”
Jensen werkt momenteel in samenwerking met het Utrechtse muziekgezelschap Camerata Trajectina aan een CD waarop Nederlandstalige rampliederen te horen zijn. De liederen zijn stuk voor stuk spectaculair en geven ons een uniek inkijkje in de zwarte bladzijden uit de geschiedenis van Nederland. Of het nu gaat om de Amsterdamsche Schouwbrand van 1772 of de Leidse buskruitramp uit 1807, de Sint-Elisabethsvloed uit 1421 of de Watersnoodramp van 1953: allemaal hebben ze een eigen lied dat op indringende wijze iets laat horen van de ellende die deze rampen voortbrachten. Om de CD uit te kunnen brengen, is een crowdfundingsactie opgezet. Doneren kan hier.
