Onder eeuwenoude Egyptische schilderingen blijken prachtige details schuil te gaan. Die zijn nu ontdekt door gebruik van een nieuw apparaat, dat het mogelijk maakt om de afbeeldingen laagje voor laagje te analyseren.
Met deze zogenoemde draagbare chemische beeldvormer hebben wetenschappers twee koningsportretten bestudeerd, die te vinden zijn in de grafkapellen in het beroemde tempelcomplex van Thebe vlakbij de Nijl, tegenwoordig bekend als Luxor. De beide schilderijen komen uit de Ramessidische periode, toen de farao’s van de 19de en de 20ste dynastie over Egypte heersten.
Op het eerste schilderij hebben de onderzoekers kleine veranderingen van de positie van de arm ontdekt tijdens het schilderen, maar het is onduidelijk waarom dit is gedaan. Bij het tweede schilderij, een portret van Ramesses II, zijn veel meer aanpassingen gevonden in de onderliggende verflagen. Zo zijn de vorm van de kroon en andere koninklijke voorwerpen erg vaak van vorm veranderd. Waarschijnlijk is dit gedaan omdat de getekende symbolen in de loop van de tijd een andere betekenis kregen.
Analyse op locatie
Onderzoeker Philippe Martinez van de Parijse universiteit Sorbonne legt in gesprek met Scientias.nl uit dat dit soort aanpassingen aan eeuwenoude kunst maar zelden voorkomen en dat deze ontdekking dus erg bijzonder is. Het is nog erg onduidelijk wat de redenen zijn voor de aanpassingen en hoeveel tijd er over de verschillende schilderbeurten heen is gegaan. Mogelijk kan verder onderzoek een antwoord geven op deze vragen. De draagbare chemische beeldvormingstechnologie is in ieder geval ideaal om de Egyptische schilderijen op locatie te analyseren en gaat nog veel vaker worden ingezet in de toekomst.
“Enkele jaren geleden heeft het Egyptische ministerie van Toerisme en Antiquiteiten verboden om monsters (tijdelijk) mee naar het buitenland te nemen, hoe klein ook”, zegt Martinez. “Het is een begrijpelijke beslissing in een land waar nog steeds veel historisch erfgoed wordt geplunderd, maar de nieuwe wet maakt ons werk wel een stuk lastiger. Het is ons nu gelukt om een draagbaar apparaat in ons lab te ontwikkelen waarmee we op locatie in Egypte de analyses kunnen uitvoeren, al is het niet zo gedetailleerd als in het laboratorium. De draagbare chemische beeldvormer tast de kunst op geen enkele wijze aan. De technologie werkt op basis van verschillende golflengtes van licht – dit kan UV-, infrarood of röntgenstraling zijn – die deels reflecteren en waarmee we zo specifieke moleculen in de onderlagen kunnen identificeren”, legt de onderzoeker uit.
Schoonheid en goddelijke perfectie
De wetenschappers besloten om te beginnen de bekende portretten te bestuderen met de nieuwe techniek. “We hebben twee schilderijen geanalyseerd en komen op die manier steeds meer te weten over de mysterieuze oude Egyptenaren, hun gebruiken, en de normen en waarden van hun samenleving door de jaren heen. Wat was de rol van dit soort kunst in de Ramessidische periode? Voor zover wij weten, hadden ze geen woord voor het begrip ‘kunst’. Het was voor hen een soort uiting van ‘nefer’, wat vertaald kan worden als ‘schoonheid’, maar ook als ‘goddelijke perfectie’. Dit soort artefacten – of het nu standbeelden, schilderingen, stenen reliëfs of houten poppen zijn – hadden een diepere betekenis in de zoektocht naar eeuwig leven en de overgang naar het dodenrijk van Osiris. Al beleefde de elite van de oude Egyptenaren ook vast en zeker een aards plezier en verlangen door het kijken naar de kunstvoorwerpen”, legt Martinez uit.
Filosofische overpeinzingen
Een moment alleen in het slecht verlichte en bedompte tempelcomplex zorgde voor een eyeopener bij de egyptoloog. “Ik heb een aantal van deze graftombes de afgelopen jaren meermaals bezocht. Ik heb erover verteld tijdens colleges, zowel thuis als op locatie. Ik dacht dat ik de inhoud op mijn duimpje kende, maar toen we dit multidisciplinaire project begonnen, veranderde er iets bij mij. Elk van mijn collega’s keek met een andere blik naar de schilderingen, we spraken er samen over en ik besloot om een tijdje helemaal alleen in de beschilderde kapel te zijn. In de warme, vochtige, slecht verlichte, muisstille tombe ging ik heel anders naar de muren en de eeuwenoude creaties kijken. Uiteindelijk begreep ik dat alles een stuk complexer in elkaar steekt dan wat in het verleden over deze kunst geschreven is. Ongefilterde realiteit gaat hand in hand met ongefilterde beeldvormingstechnologie”, aldus Martinez.
De wetenschapper heeft zin om veel meer schilderingen te gaan onderzoeken. “De ontdekkingen die wij hebben gedaan in het tempelcomplex van Thebe vragen om een uitgebreide en systematische inspectie van alle schilderingen van de oude Egyptenaren. De draagbare chemische beeldvormer, die we met veel succes gebruikt hebben in deze studie, is hierbij cruciaal om de fysisch-chemische achtergronden van de kunst te doorgronden.”
