Veluwe en Utrechtse Heuvelrug liggen bezaaid met ruim duizend grafheuvels: ‘dit verandert onze kijk op de prehistorie ingrijpend’

Voor erfgoed van wereldbelang hoef je niet naar Egypte of Stonehenge. Want ook in onze eigen achtertuin zijn bijzondere structuren gevonden, gemaakt door mensen uit vervlogen tijden.

Een grafheuvel is een heuvel uit de prehistorie die werd gebruikt als begraafplaats. In de loop van de jaren zijn er op verschillende plaatsen in Nederland grafheuvels aan het licht gebracht. Maar de teller loopt nu nog verder op. Na goed speurwerk van burgerwetenschappers concluderen onderzoekers dat er op de Veluwe en Utrechtse Heuvelrug talloze prehistorische overblijfselen te vinden zijn, waaronder ruim duizend grafheuvels.

Burgerwetenschappers
De afgelopen jaren hebben burgerwetenschappers van het project Erfgoed Gezocht (het eerste grootschalige burgerwetenschapsproject in de Nederlandse archeologie) de hele Veluwe en Utrechtse Heuvelrug afgezocht op zoek naar nog onbekend archeologisch erfgoed. Iedereen kon thuis vanaf de bank op hoogtekaarten online meespeuren naar archeologische resten. “Elke vrijwilliger kreeg willekeurig een klein stukje Veluwe of Utrechtse Heuvelrug te zien,” vertelt Quentin Bourgeois, universitair hoofddocent aan de Universiteit Leiden, aan Scientias.nl. “De beelden die ze te zien kregen, zijn zogenaamde hoogtemodellen die met LiDAR zijn gemaakt, een techniek waarmee het oppervlak zeer nauwkeurig door middel van laserstralen gemeten wordt. Op die hoogtemodellen kunnen we veel sporen van (pre)historische resten terugvinden. Vervolgens was het de taak aan de vrijwilligers om grafheuvels, houtskoolmeilers (plekken waar hout werd verbrand tot houtskool, red.) of karrensporen aan te duiden.”

Meer over LiDAR
LiDAR staat voor Light Detecting and Ranging en maakt gebruik van laserpulsen die vanuit de lucht op dichtbegroeide bossen worden afgevuurd. Deze dringen door eventuele vegetatie heen en weerkaatsen op het oppervlak. Door de tijd die verstrijkt tussen het moment waarop de laserstraal wordt afgevuurd en het moment waarop de laserstraal weer wordt opgevangen, te meten, kan de afstand tot het oppervlak vrij nauwkeurig worden bepaald. En zo kan dus ook een reconstructie worden gemaakt van hoe dat oppervlak eruit ziet en wat er net onder dat oppervlak schuilgaat.

In totaal werkten er ruim 6.500 enthousiaste burgerwetenschappers aan het project mee. Samen markeerden ze duizenden potentiële archeologische objecten. Nadat het online speurwerk was afgerond, werden deze steekproefsgewijs in het veld onderzocht. Verspreid over de Veluwe en Utrechtse Heuvelrug werden ruim 300 heuvels door middel van grondboringen gecontroleerd. Uiteindelijk stuitte het team op 80 tot voor kort onbekende grafheuvels.

Vrijwilligers boren in het Speulderbos. Afbeelding: Eva Kaptijn

Ruim 1000 grafheuvels
De gegevens van deze steekproef zijn vervolgens gebruikt om een inschatting te maken van het aantal nog onontdekte grafheuvels in het gebied. En volgens de onderzoekers is de kans heel groot dat er op ruim 1250 andere plekken tevens grafheuvels verborgen liggen. Dit betekent dat het aantal grafheuvels hier is verdubbeld. “We wisten al zeker dat er veel grafheuvels op de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug te vinden waren,” zegt Bourgeois. “Maar dat we er zo veel meer zouden vinden is ook voor ons een verrassing. Wat ik zo fascinerend vind, is dat deze grafmonumenten 5000 jaar geleden zijn opgeworpen, maar dat die vandaag de dag nog steeds in ons huidige landschap liggen, verborgen in de bossen.”

Prehistorische akkers
Naast de grafheuvels ontdekten de onderzoekers nog meer prehistorische pareltjes. Zo zijn er tevens prehistorische akkers (uit de periode tussen 1100-200 voor Christus) gevonden, die een landbouwgebied ten grootte van 36 km2 omspannen. “Dat deze überhaupt bewaard zijn gebleven én dat we die kunnen zien, is zeer bijzonder,” zegt Bourgeois. “Op zichzelf zijn ze niet uniek, maar wat we nu hebben gevonden is een viervoud van wat al bekend was. Dat geeft aan dat wat wij nu zien als een mooi natuurlandschap in het verleden één groot uitgestrekt cultuurlandschap moet zijn geweest.”

Andere vondsten
Ook werden er zo’n 900 houtskoolmeilers aangeduid en ontdekten de onderzoekers talloze voorbeelden van oude karrensporen. En ook die ontdekkingen zijn noemenswaardig. “Vóór ons onderzoek waren er in het betreffende gebied slechts een handjevol houtskoolmeilers bekend,” vertelt Bourgeois. “Onze studie heeft nu voor het eerst op grote schaal dit fenomeen in kaart gebracht. Dit verschaft meer inzicht in de omvang van houtskool exploitatie op de Veluwe in de periode tussen de 12de en de 19de eeuw.”

Kijk op de prehistorie
De ontdekte resten hebben veel nieuwe wetenschappelijke kennis opgeleverd. Sterker nog, “het heeft onze kijk op de prehistorie ingrijpend veranderd,” aldus Bourgeois. “Zoals ik al zei blijkt het prachtige natuurlandschap waar we nu naar kijken één groot cultuurlandschap te zijn geweest. Het gebied is al vanaf circa 3000 voor christus intensief in gebruik geweest. Dit betekent dat de Veluwe en Utrechtse Heuvelrug veel intensiever bewoond waren dan gedacht.”

Implicaties
De vondsten hebben verschillende implicaties voor archeologen, maar ook voor terreinbeheerders, zoals staatsbosbeheer. “Nu blijkt dat een groot deel van het bosgebied vol zit met archeologie,” verklaart Bourgeois. “Wat betekent dit voor terreinbeheerders? Hierover gaan we de komende tijd in gesprek.”

Demografische reconstructies
Tegelijkertijd heeft het mogelijk ook gevolgen voor demografische reconstructies. “Hoeveel mensen woonden er vroeger eigenlijk op de Veluwe en Utrechtse Heuvelrug?” Vraagt Bourgeois zich hardop af. “Voor wie waren al die akkerlanden? De grafheuvels die we hebben gevonden stammen uit een zeer interessante periode in de Europese geschiedenis. We weten dat er in het derde millennium vóór Christus op grote schaal migraties plaatsvonden. We zien dan ook dat er door heel Europa grafheuvels verschijnen. Dit zijn de grafheuvels die nu door onze vrijwilligers zijn teruggevonden. En dat betekent dat er mogelijk zelfs op nóg veel grotere schaal migraties plaatsvonden dan gedacht.”

Bewustzijn
Naast de wetenschappelijke kennis, heeft de studie, en met name het betrekken van het brede publiek bij het onderzoek, geleid tot een groter bewustzijn van de aanwezigheid van archeologisch erfgoed en de waarde ervan. Onderzoek naar de impact van het project toonde aan dat meer kennis over de geschiedenis leidt tot een hogere waardering van de eigen omgeving. “Door dit project ben ik me bewuster geworden van mijn omgeving,” vertelt Janny Bas, enthousiast deelnemer aan het Erfgoed Gezocht-project. “Ik kijk er met andere ogen naar. Dit erfgoed bestaat al zo lang en daar moeten we zuinig op zijn.” Kortom, voor erfgoed van wereldbelang hoef je dus niet naar Egypte of Stonehenge, maar het begint al in onze eigen achtertuin. Overal op de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug liggen structuren gemaakt door mensen die ons voorgingen.

Het succes van het project en de belangrijke bijdrage die burgers kunnen leveren aan onderzoek en bescherming van archeologisch erfgoed, worden ook erkend door de Europese Commissie en Europa Nostra. Het Erfgoed Gezocht-project heeft dan ook de prestigieuze Europese cultuurprijs ‘Europa Nostra 2022’ binnengesleept. Deze award gaat ieder jaar naar de meest opmerkelijke erfgoedprojecten uit heel Europa. “Het winnen van de prijs maakt me enorm trots,” zegt Bourgeois. “Dit is een erkenning van het harde werk van de duizenden vrijwilligers die hebben meegedaan. Bovendien laat het zien dat wat wij met z’n allen uit het verre verleden in kaart hebben gebracht, ook op een Europese schaal impact heeft gemaakt.”

Bronmateriaal

"Burgerwetenschappers ontdekken meer dan 1000 nieuwe grafheuvels" - Universiteit Leiden

Interview met Quentin Bourgeois

Afbeelding bovenaan dit artikel: CreativeNature_nl van Getty Images (via canva.com)

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd