Vaccins redden levens. Tenzij je een haai bent. Want dan kunnen vaccins je het leven kosten en zelfs bijdragen aan de uitroeiing van je soort. Maar er gloort hoop.
Als je je weleens hebt laten vaccineren, is de kans zeer groot dat je daarbij ook een bestanddeel van een haai hebt laten injecteren. In veel vaccins zit namelijk squaleen: een stofje dat gewonnen wordt uit de lever van haaien. “Het versterkt de immuunreactie die het lichaam op vaccins genereert,” legt onderzoeker Christopher Fox uit aan Scientias.nl. “En draagt zo bij aan een betere bescherming tegen ziekte (…) en zorgt ervoor dat er minder vaccin nodig is om een effectieve immuunreactie op te roepen.”
Vaccins
Daarmee is squaleen een cruciaal bestanddeel van vaccins, die reeds in omloop zijn, zoals griepvaccins en vaccins tegen COVID-19. En ook kandidaat-vaccins tegen bijvoorbeeld malaria en tuberculose – die nu nog klinisch getest worden – doen er dankbaar een beroep op. Dat we die vaccins nodig hebben, staat buiten kijf; zo redden coronavaccins in het eerste jaar naar schatting al 20 miljoen levens. En ook met vaccins tegen tbc – een infectieziekte die in 2021 nog 1,6 miljoen levens eiste – en malaria – waar in 2021 241 miljoen mensen mee te maken kregen en 619.000 mensen aan overleden – kan enorme gezondheidswinst worden geboekt. Maar het gebruik van squaleen in deze belangrijke vaccins roept – nu haaien het wereldwijd steeds moeilijker krijgen – desalniettemin steeds meer weerstand op. Ook bestaat de angst dat er straks simpelweg niet voldoende haaien meer zijn om aan onze vraag naar squaleen te voldoen.
Alternatief gezocht
Reden genoeg om te zoeken naar een alternatief voor squaleen. En dat is precies wat wetenschappers nu – met succes – hebben gedaan, zo is in het blad npj Vaccines te lezen. In het blad maken de onderzoekers namelijk bekend dat ze maar liefst 20 semi-synthetische alternatieven voor squaleen hebben gegenereerd.
Squaleen kan in principe uit heel veel haaiensoorten worden gewonnen. Maar in de meeste gevallen doen fabrikanten hiervoor toch een beroep op diepzeehaaien, zo vertelde wetenschapper Catherine MacDonald, verbonden aan de Rosenstiel School of Marine and Atmospheric Science en niet betrokken bij het onderzoek van Fox, eerder aan Scientias.nl. “De diepzeehaaien leveren over het algemeen de grootste hoeveelheden. Omdat ze in een gebied met weinig voedsel leven, leunen ze voor hun energie sterk op hun olierijke levers, die overigens ook heel belangrijk zijn voor hun drijfvermogen – in tegenstelling tot veel beenvissen hebben haaien geen met lucht gevulde zwemblaas die hen drijvende houdt.” Dat juist deze haaien tegen wil en dank tot leverancier van squaleen zijn gebombardeerd, is om meerdere redenen verontrustend. “Diepzeehaaien groeien over het algemeen heel langzaam en worden pas vrij laat volwassen.” Het betekent heel concreet dat een gedode geslachtsrijpe diepzeehaai niet zo snel vervangen wordt door een nieuwe volwassen haai. “Ook zijn hun geboortecijfers laag. Dat maakt ze met name heel kwetsbaar voor overbevissing.”
.
Net zo goed of beter
De onderzoekers genereerden niet alleen 20 semi-synthetische alternatieven voor squaleen, maar testten deze vanzelfsprekend ook. Ze gingen daarbij na hoe de activiteit van de alternatieve stoffen wanneer deze aan vaccins worden toegevoegd zich verhield tot de activiteit van squaleen. En ook die bevindingen zijn hoopgevend; sommige semi-synthetische alternatieven bleken net zo goed of zelfs beter te werken dan traditioneel squaleen.
Vervolgonderzoek
Daarmee zijn de haaien nog niet direct veilig; meer onderzoek is nodig alvorens deze alternatieven het door haaien geproduceerde squaleen definitief kunnen gaan vervangen. “We moeten in preklinisch onderzoek de mate waarin ze tegen ziekte kunnen beschermen nog nader evalueren, net als hun veiligheid,” aldus Fox. Ook grootschaligere productie van de stofjes is een punt van aandacht. “Daarna kunnen we ook klinisch onderzoek opzetten.” Hierbij worden de stoffen daadwerkelijk onder mensen getest, waarbij de focus opnieuw ligt op veiligheid en immunogeniciteit (het vermogen om een immuunrespons op te roepen).
Squaleen kan niet alleen gewonnen worden uit haaien; het is ook mogelijk om het uit planten te halen. Uit planten verkregen squaleen werkt net zo goed als haaien-squaleen. Ook is het kostentechnisch niet langer heel onaantrekkelijk, zo vertelde MacDonald eerder aan Scientias.nl. “Een onderzoek uit 2010 liet zien dat squaleen afkomstig uit planten ongeveer drie keer duurder was dan squaleen afkomstig uit haaien. Maar onze data suggereren dat de prijzen (…) dichter bij elkaar zijn komen te liggen en dat de totaalprijs van squaleen afkomstig uit haaien en de prijs van squaleen afkomstig uit planten tegenwoordig vrij vergelijkbaar is.” Toch blijft het voor veel fabrikanten aantrekkelijker om voor benodigd squaleen een beroep op haaien te doen. Simpelweg omdat het veel gemakkelijker is om squaleen in grote hoeveelheden uit leverolie van haaien te halen.
Optimisme
Hoewel de twintig semi-synthetische versies van squaleen die Fox en zijn collega’s hebben gegenereerd nog uitgebreid getest moeten worden en er dus nog veel werk aan de winkel is, is Fox toch hoopvol dat vaccinmakers in de toekomst niet langer afhankelijk zullen zijn van haaien. Hij benadrukt daarbij dat een squaleen-achtige substantie waarschijnlijk onmisbaar blijft voor effectieve vaccins. “Maar we zijn hoopvol dat uit haaien gewonnen squaleen overbodig wordt.” En wel doordat het gaandeweg vervangen kan worden door alternatieve substanties, zoals misschien wel één van de 20 semi-synthetische alternatieven die Fox en collega’s nu hebben ontwikkeld.
Het zou heel goed nieuws zijn voor de haaien, die het wereldwijd heel moeilijk hebben. “Haaienpopulaties hebben te lijden onder overbevissing en de aantallen haaien en roggen in oceanen wereldwijd zijn sinds 1970 met 71 procent afgenomen,” zo schrijven Fox en collega’s in hun artikel. “Een vervanger voor squaleen die net zo goed of zelfs beter werkt, maar duurzaam verkregen kan worden, zou heel wenselijk zijn en de druk op de haaienpopulaties kunnen verlichten.” Maar ook met het oog op de volksgezondheid is de zoektocht naar een alternatief voor squaleen noodzakelijk. “(Om, red.) de toekomst van dit type vaccintoevoegingen ook op de lange termijn veilig te kunnen stellen.”
