In een grot in Zuid-Polen is waarschijnlijk de oudste bekende boemerang van Europa gevonden. Het ding is gemaakt van de slagtand van een mammoet en rond de 40.000 jaar oud. Het werpt nieuw licht op het leven van de vroege moderne mensen.
Professor Sahra Talamo, expert in radiokoolstofdatering, vertelt aan Scientias.nl hoe ze betrokken raakte bij het onderzoek, wat dit voorwerp zo bijzonder maakt en waarom het een keerpunt kan zijn in de studie van Homo sapiens in Centraal-Europa.
Een ‘boemerang’ uit de ijstijd
De kromme slagtand werd al in de jaren 80 ontdekt in de Oblazowa-grot door de Poolse archeoloog Paweł Valde-Nowak. In 1987 verscheen er een publicatie in Nature, waarin het voorwerp werd geïntroduceerd als een boemerang. Toen werd geprobeerd het object direct te dateren, wat leidde tot een onverwachte datering van 18.000 jaar oud, veel jonger dan de andere voorwerpen die in de buurt waren gevonden.
“De boemerang werd aangetroffen in een archeologische laag die we rond de 30.000 jaar oud achtten, omdat die typisch was voor de Aurignacien-cultuur”, zegt Talamo, die verbonden is aan de Universiteit van Bologna. “Maar de directe datering gaf een jongere leeftijd. Dat was verrassend.” Het Aurignacien is een archeologische cultuur uit het Laat-paleolithicum in Europa en Zuidwest-Azië.
Waarom directe datering geen optie was
Pas decennia later werd Talamo door Valde-Nowak benaderd om opnieuw te kijken naar de datering van het voorwerp. “Hij kende mij van eerdere dateringen in Polen, specifiek rond de overgang tussen Neanderthalers en Homo sapiens en dacht dat ik de juiste persoon was om dit te onderzoeken”, vertelt Talamo.
Toch besloot ze de boemerang zelf niet opnieuw te dateren. “Ik wilde het object niet beschadigen. Radiokoolstofdatering vereist namelijk dat je een klein deel van het materiaal vernietigt. Toen ik hoorde hoe het ding bewaard was, namelijk gebroken en aan elkaar gelijmd met moderne lijm, wist ik dat een nieuwe directe datering geen betrouwbare resultaten zou geven. De lijm verstoort de koolstofwaarden.”
In plaats daarvan ging ze het omringende materiaal dateren: dierenbotten en menselijke resten die in dezelfde laag zaten. “We dateren nu met radiokoolstofmethode 3.0, een zeer geavanceerde techniek die ons in staat stelt om heel nauwkeurige tijdsramingen te maken”, legt Talamo uit.
“We hebben twaalf monsters gedateerd. Dat is veel in het radiokoolstofonderzoek, want elke datering is kostbaar. Alle resultaten wijzen op een leeftijd tussen 42.000 en 39.000 jaar geleden.” Daarmee is de context waarin de boemerang gevonden is, betrouwbaar vastgesteld zonder het object zelf aan te tasten.
Geen terugkerende boemerang
De term boemerang kan een beetje misleidend zijn. Die verwijst enkel naar de vorm van het voorwerp, maar het ding kwam niet zoals een moderne boemerang terug als je hem weggooit. “Het is technisch gezien een werpstok. Maar in 1980, toen het werd ontdekt, heeft het Poolse bureau voor cultureel erfgoed het als ‘boemerang’ gecatalogiseerd vanwege de vorm. Die benaming behouden we, net zoals je de Mona Lisa niet ineens ‘vrouw met glimlach’ gaat noemen”, vertelt professor Talamo beeldend. Een Australische professor die de grot onlangs bezocht, bevestigde volgens haar ook dat het object “definitief een boemerang is”.
Jacht of ritueel?
Maar wat was dan precies de functie van het ding? Talamo: “Het is zwaar en zou gebruikt kunnen zijn voor de jacht. Maar de manier waarop het werd gevonden wijst mogelijk ook op een rituele betekenis. Het was omgeven door afgeronde rivierstenen die niet van nature in de grot voorkomen. Men moet die dus doelbewust uit de rivier hebben gehaald.”
Bovendien werd er vlakbij een vingertop van een mens gevonden. “Dat doet denken aan rituelen die nog steeds bestaan bij sommige inheemse volkeren, waarbij bijvoorbeeld lichaamsdelen worden geofferd. We weten het niet zeker, maar het roept fascinerende vragen op.” Ook over waar de boemerang vandaan kwam. Want het is wel duidelijk dat hij niet in de grot gemaakt is maar van elders afkomstig was.
Homo sapiens in Polen: meer dan een tussenstop
De vondst van de boemerang is extra bijzonder, omdat Polen tot voor kort werd gezien als een tussenstop voor vroege mensen. “Men dacht altijd dat mensen daar alleen kort verbleven, maar recent onderzoek, zoals de vondst van het oudste sieraad van Europa vlakbij Oblazowa, toont aan dat Homo sapiens zich daar daadwerkelijk vestigden, zelfs in een periode met een instabiel klimaat”, aldus Talamo. Het was namelijk destijds steenkoud in Polen. Daarmee was het eerder een gebied om snel doorheen te trekken dan om er te gaan wonen.
Daarnaast is ook de aard van het object bijzonder. Dat die vroege mensen in staat waren om een object van dit formaat en deze precisie te maken, wijst op geavanceerde technische en cognitieve vaardigheden. “Tegenwoordig gebruiken wij machines en microscopen om zulke dingen te maken, maar zij deden dit 42.000 jaar geleden met handgereedschap. Dat is indrukwekkend.”
Uniek in Europa
In Australië zijn meerdere boemerangs uit die tijd gevonden, maar dit exemplaar uit Polen is uniek in Europa. “Er is sindsdien geen enkele andere archeologische site in Europa geweest waar iets vergelijkbaars is gevonden. Niet in Frankrijk, niet in Duitsland. Dit is echt een uitzonderlijk voorwerp”, besluit Talamo.
