Lucide dromen blijft wetenschappers fascineren: hoe kan het dat je wéét dat je aan het dromen bent? Onderzoekers van het Radboud Universitair Medisch Centrum hebben nu het mysterie verder ontrafeld.
Ze keken naar de hersenactiviteit tijdens lucide dromen, de rem-slaap en als mensen wakker zijn. Bij lucide dromen bleek de hersenactiviteit duidelijk anders, met name in hersengebieden die verband houden met perceptie, geheugenverwerking, zelfbewustzijn en cognitieve controle.
Tussen slapen en waken in
Volgens hoofdonderzoeker Çağatay Demirel van het Nijmeegse Donders Instituut stelt zijn werk de traditionele binaire kijk op slapen en wakker zijn ter discussie. “Lucide dromen voelt als een vreemde barst in de werkelijkheid, een moment waarop je je geest van binnenuit kunt zien en misschien wat controle kunt nemen, zelfs als niets anders echt grijpbaar voelt. Die paradox – wakker zijn in een droom – boeit me”, vertelt hij aan Scientias.nl.
“Naar mijn mening is lucide dromen niet zomaar een fenomeen, het is een controleerbaar instrument om veranderingen in het bewustzijn te bestuderen. Lucide dromen maakt droomsegmentatie en -decodering mogelijk door middel van oogsignalering en biedt ons zeldzame toegang tot het bewustzijn van binnenuit.”
Oogsignalering bij lucide dromen is een methode waarbij mensen met opzet oogbewegingen maken tijdens de droom om aan te geven dat ze zich bewust zijn van hun droom. Het is een soort code die ze met hun ogen geven, meestal van tevoren afgesproken met onderzoekers. Tijdens de rem-slaap (de fase waarin we het meest dromen) zijn de spieren van het lichaam verlamd, maar de oogspieren blijven actief. Een lucide dromer kan, als hij weet dat hij droomt, bewust oogbewegingen maken in een bepaald patroon, zoals twee keer naar links en twee keer naar rechts. Dit signaal is zichtbaar op een EEG, omdat de ogen echt bewegen, ook al droom je. Onderzoekers gebruiken dit om objectief te bevestigen dat iemand lucide droomt.
Enorme uitdaging
De onderzoekers spreken van de grootste steekproef ooit in dit onderzoeksgebied. “Het vastleggen van lucide dromen in een EEG is een enorme uitdaging omdat het zo’n zeldzaam fenomeen is. Op dit moment is het combineren van gegevens van meerdere onderzoeken de enige realistische manier om voldoende statistische power te bereiken. Eerdere onderzoeken hadden vaak een kleine steekproefgrootte en leverden verwarrende resultaten op. Dit kan te maken hebben met een kleine steekproefomvang met studiespecifieke vertekeningen”, legt Demirel uit.
Hij vertelt meer over de unieke patronen die in de hersenen te zien zijn tijdens lucide dromen. “Ik analyseerde eerst de EEG-signalen van de hoofdhuid (op sensorniveau) en ontdekte dat lucide dromen sterk lijkt op de rem-slaap en duidelijk verschilt van wakker zijn. Dit toont aan dat, op een basisniveau, de hersenen in een slaapachtige toestand blijven tijdens lucide dromen. Maar toen ik verder ging met analyse op bronniveau om de onderliggende corticale activiteit in te schatten, kwam er een ander patroon naar voren.”
Een sprankje bewustzijn
Tijdens het lucide dromen was er een verhoogde communicatie in het alfa-frequentiegebied te zien, vooral in gebieden die te maken hebben met zelfbewustzijn en lichamelijk perspectief. “Het leek dus ergens tussen de rem-slaap en wakker zijn in te zitten. Bovendien vonden we, vlak nadat de slaper begon met lucide dromen en het oogsignaal gaf, korte activeringen in gebieden zoals de precuneus en wijdverspreide gamma-activiteit in de hersenen. Deze patronen zijn gekoppeld aan zelfreferentie en zijn niet typisch voor slaap. Dat suggereert dat momenten van luciditeit echte, bewustzijnsachtige activatie met zich meebrengen, bijna zoals een vonkje bewustzijn in een droom”, aldus Demirel.
“Wakker worden in een droom terwijl je nog steeds droomt, kun je als een paradox beschouwen. Het is niet alleen een uitdaging voor ons begrip van de rem-slaap – de fase waarin we dromen maar geen motorische activiteit vertonen – maar ook, en vooral, voor wat we verstaan onder wakker zijn. Bewustzijn is notoir moeilijk te definiëren – ik weet niet eens zeker of we volledig wakker zijn tijdens wat we waken noemen”, klinkt het mysterieus.
Daar gaat zijn studie verder niet op in, maar wat het onderzoek wel duidelijk maakt is dat lucide dromen mogelijk een kortstondige opleving is van toegang tot ons bewustzijn in onze slaap. “Door neurale kenmerken zoals activering van de precuneus en verhoogde connectiviteitspatronen, zijn we mogelijk getuige van een korte maar gestructureerde verschuiving naar bewustzijn. Daarbij ben je niet volledig wakker, maar ook niet in de rem-slaap. Je komt in een toestand, die we nog steeds niet volledig begrijpen”, stelt de onderzoeker.
Fundamenten van de realiteit
Wat hij met zijn studie hoopt te bereiken? “Er kunnen praktische toepassingen zijn, vooral bij de behandeling van nachtmerries – lucide dromen kan een veilige ruimte bieden om je van binnenuit met je angsten te confronteren, met een gevoel van controle. Maar voor mij is de diepere vraag: wat willen we echt oplossen of begrijpen? Misschien gaat het niet alleen om het oplossen van problemen, maar om het verkennen van de aard van de ervaring zelf. Door de lucide droomtoestand te vergelijken met het wakkere leven en ons af te vragen welke van de twee echter aanvoelt – of bewuster – kunnen er geheel nieuwe manieren ontstaan om bewustzijn te begrijpen. Dat soort zelfonderzoek kan de fundamenten opschudden van wat we dénken dat de realiteit is.”
