Tijdens een zonsverduistering verdwijnt niet alleen de zon, maar ook nog iets anders, ontdekten Nederlandse wetenschappers

Een zonsverduistering is veel meer dan een leuk fenomeen om even voor naar buiten te gaan als het KNMI het zegt, zo’n verduistering kan ook kunstmatig worden opgewekt en zo de opwarming tegengaan. Maar dat blijkt mogelijk toch een minder goed idee dan gedacht.

Bij een zonsverduistering wordt de zon, vanuit de aarde bezien, geheel of gedeeltelijk bedekt door de maan. Het gebeurt als de aarde, maan en zon ongeveer in één lijn staan met de maan in het midden. Een volledige zonsverduistering kan maximaal ruim 7 minuten duren en is hoogst zeldzaam: voor het laatst in 1973 en dan pas weer in 2150. Gedeeltelijke zonsverduisteringen komen echter meerdere keren per jaar voor.

Als sneeuw voor de zon
En daarbij hebben onderzoekers van het KNMI en de TU Delft nu iets bijzonders ontdekt: stapelwolken boven land verdwijnen vrijwel direct tijdens een zonsverduistering. Je zou denken: waarom weten we dat niet allang? Op zich was het ook al wel bekend, doordat je vanaf de aarde wolken kunt tellen en ze dan ziet verdwijnen, maar dat is enkel anekdotisch bewijs, vertelt promovendus Victor Trees van de TU Delft. Dat is niet voldoende, omdat bijvoorbeeld ook als de maan niet voor de zon schuift, wolken continu veranderen.

Gelukkig bracht een nieuwe meetmethode uitkomst. Via gecorrigeerde satellietmetingen is nu definitief vastgesteld dat die wolken dus inderdaad en zelfs per direct verdwijnen, zodra de zonsverduistering begint. Satellieten die om de aarde draaien, meten continu de hoeveelheid wolken, maar bij een zonsverduistering kloppen die metingen niet, omdat de satellieten niet goed kunnen omgaan met de afname van zonlicht tijdens die verduisteringen. Het gevolg: grote, donkere vlekken op de wolkenkaarten.

Gecorrigeerde berekeningen
Om wel betrouwbare metingen te krijgen, is nu nauwkeurig het percentage van de zon dat verduisterd is, berekend voor elke plek en tijd op aarde. De meeste tijd is de zon namelijk niet geheel verduisterd. Dat zie je ook doordat het buiten nog gewoon licht is. Doordat de onderzoekers nu hebben weten te corrigeren voor de gedeeltelijke verduistering lukt het satellieten wel om de bewolking goed te meten.

Dat leverde opmerkelijke resultaten op: als het zonlicht met slechts 15 procent is afgenomen, beginnen de stapelwolken al op grote schaal te verdwijnen, blijkt uit wolkenmetingen tijdens drie zonsverduisteringen boven Afrika. Is de zonsverduistering voorbij dan zijn de wolken in no time weer terug. Dergelijke patronen worden niet waargenomen als er geen zonsverduistering is, schrijven de onderzoekers in vakblad Nature.

Warme lucht stijgt op
Hoe kan het dan dat die wolken verdwijnen als de zon eventjes wat minder fel schijnt? Dat komt doordat een gedeeltelijke verduistering bijna meteen invloed heeft op de opstijgende lucht. Boven zee verandert er niet veel, omdat het zeewater veel langzamer afkoelt dan het land, maar de grond koelt wel direct af. De opstijgende lucht, die normaal gesproken de stapelwolken vormt, wordt daardoor afgeremd, met als gevolg dat de wolken verdwijnen. Is de zonsverduistering voorbij dan warmt de aarde weer op en ontstaan de wolken weer.

Sleutelen aan het klimaat
Vanaf hier is het maar een klein sprongetje naar klimaatengineering, oftewel het kunstmatig aanpassen van het klimaat om opwarming tegen te gaan. Daarvoor zijn heel veel plannen, maar uit ethische overwegingen – aan het klimaat sleutel je niet – zijn we er terughoudend mee. Een van de ideeën is om de aarde af te koelen door het zonlicht te dempen, zodat minder warmte de aarde bereikt. Dat kan bijvoorbeeld door aerosolen in de stratosfeer te brengen, die het zonlicht reflecteren of zonnezeilen in de ruimte te hangen.

Beide methoden leiden eigenlijk tot een soort kunstmatige zonsverduistering. Maar nu blijkt dat dan de wolken massaal gaan verdwijnen. En laten die nou net een natuurlijke rem vormen op de opwarming, doordat ze net als de kunstmatige deeltjes, zonlicht weerkaatsen. Trees waarschuwt dan ook dat technologische oplossingen om de zon te verduisteren daardoor mogelijk minder effectief zijn dan eerder gedacht. Hun effect zal deels teniet worden gedaan door het verdwijnen van de wolken. Daarnaast kunnen er grote gevolgen zijn voor neerslagpatronen. Nu blijkt dat wolken zo gevoelig zijn voor al dan niet kunstmatige zonsverduisteringen moet er eerst ook meer onderzoek komen naar de eventuele impact daarvan op neerslag.