Europeanen zouden de geslachtsziekte al vóór Columbus’ reizen opgelopen kunnen hebben.
Een lang bestaande theorie is dat de beroemde ontdekkingsreiziger Christoffel Columbus en zijn bemanning de gevreesde geslachtsziekte syfilis vanuit de Nieuwe Wereld mee terug naar Europa brachten. Maar onderzoekers schoffelen deze theorie nu onderuit. Volgens een nieuwe studie is het goed mogelijk dat de geslachtsziekte al in Europa voorkwam voordat Columbus koers zette naar Amerika.
Syfilis is een seksueel overdraagbare aandoening en wordt veroorzaakt door een bacterie (Treponema pallidum). Hoewel de ziekte goed te behandelen is, verspreidt deze zich in alarmerend tempo: wereldwijd lopen jaarlijks 10 tot 12 miljoen mensen de ziekte op. De oorsprong van syfilis, die met name tegen het einde van de vijftiende tot de achttiende eeuw in Europa grote schade aanrichtte, is nog steeds onduidelijk. Lang is gesuggereerd dat Columbus en zijn matrozen verantwoordelijk zijn.
Onderzoekers hebben nu in de nieuwe studie menselijke resten afkomstig uit Finland, Estland en Nederland onder de loep genomen. En tot hun verrassing troffen ze op deze overblijfselen sporen van de bacterie Treponema pallidum aan; de bacterie die verantwoordelijk is voor syfilis. Met behulp van verschillende dateringstechnieken werd vervolgens de leeftijd van de menselijke skeletten bepaald. En daaruit blijkt dat de genomen uit de periode tussen het begin van de vijftiende en achttiende eeuw stammen. Hoewel dit een redelijk brede marge is, zou het kunnen dat de genomen dus net iets ouder zijn dan Columbus’ eerste reis in 1492.
Framboesia
Naast de Treponema pallidum-bacterie troffen de onderzoekers op één van de menselijke resten de tropische infectieziekte framboesia aan. Net als syfilis wordt framboesia overgedragen via huidcontact, hoewel zelden via geslachtsgemeenschap. Tegenwoordig komt de ziekte alleen voor in tropische en subtropische streken. Maar dat was vroeger wel anders. “Onze gegevens suggereren dat framboesia zich over heel Europa heeft verspreid,” vertelt onderzoeker Verena Schünemann. “Het was destijds niet beperkt tot de tropen zoals het nu is.”
Onbekende ziekteverwekker
De onderzoekers ontdekten nog iets opvallends. Het menselijk overschot afkomstig uit Nederland blijkt namelijk een onbekende ziekteverwekker te bevatten die – net als syfilis en framboesia – onder het bacteriegeslacht Treponema valt. De ziekte evolueerde parallel aan syfilis en framboesia, maar komt tegenwoordig niet meer voor. “Deze onvoorziene ontdekking is erg opwindend,” zegt onderzoeksleider Kerttu Majander. “Deze afstamming is namelijk genetisch vergelijkbaar met alle ondersoorten van Treponema, maar heeft tegelijkertijd ook unieke eigenschappen.”
Tijdlijn
De bevindingen uit de studie suggereren dat verschillende ondersoorten van het bacteriegeslacht Treponema al geruime tijd wijdverspreid in Europa voorkwamen. “Met behulp van de oude genomen is het nu voor het eerst mogelijk om de ouderdom van de Treponema-stamboom te bepalen,” zegt Schünemann. De genetische analyses uit dit onderzoek suggereren dat de voorganger van alle moderne Treponema pallidum-ondersoorten waarschijnlijk minstens 2500 jaar geleden is ontstaan. De laatste gemeenschappelijke voorouder van syfilis bestond mogelijk al tussen de 12e en de 16e eeuw. En dat zou betekenen dat Colombus helemaal niet het gevreesde syfilis mee naar Europa heeft gebracht. “Het lijkt erop dat de eerste bekende uitbraak van syfilis niet alleen kan worden toegeschreven aan Columbus’ reizen naar Amerika,” concludeert Schünemann. “De stammen van Treponematose kunnen voor en tijdens de intercontinentale contacten gelijktijdig zijn geëvolueerd.”
De onderzoekers houden echter een slag om de arm. Want volgens hen bestaat nog steeds de mogelijkheid dat syfilis toch in Amerika is ontstaan of misschien daar verder is ontwikkeld. “Wellicht zullen we dus nog onze theoriën over de oorsprong van syfilis en andere treponemale ziekten moeten herzien,” besluit Schünemann. Toch staat de theorie omtrent Columbus betrokkenheid bij de verspreiding van syfilis door Europa al langer op losse schroeven. Tien jaar geleden bewees een studie namelijk ook al dat oude onderzochte skeletten die uit de periode tussen 1200 en 1250 stammen, tekenen van syfilis vertoonden. En dus stapelt het bewijs dat Columbus onschuldig is, zich op. Of Columbus’ naam voorgoed gezuiverd kan worden, zal vervolgonderzoek moeten uitwijzen.
