Een blootliggende tandenrij is natuurlijk heerlijk angstaanjagend en leent zich prima voor films als Jurassic Park. Maar nieuw onderzoek onthult nu dat de werkelijkheid anders was: de tanden van T. rex gingen eigenlijk schuil achter een dun lipje.
Waren tweebenige dinosaurussen zoals de beroemde Tyrannosaurus rex en Velociraptor liploos, waardoor hun angstaanjagende tandenrij – net als die van krokodillen – voortdurend zichtbaar was of zaten hun tanden toch – zoals bij hagedissen – verstopt achter een lip? Het is een discussie die paleontologen al enige tijd bezighoudt, maar Steven Spielberg er niet van weerhield in zijn Jurassic Park-films te kiezen voor een liploos – en dus angstaanjagendere – versie van de theropode dinosaurus. Slecht idee, zo stellen onderzoekers nu. Want wetenschappelijk onderzoek toont aan dat tweebenige dinosaurussen wél een lip bezaten die hun tanden – in ieder geval als hun bek gesloten was – verborg. Dat is te lezen in het blad Science.
Liploos
Sla een boek over theropode dinosaurussen open of kijk een speelfilm waarin deze dinosaurussen een hoofdrol opeisen en je zult ze vaak met ontblote tandenrij aantreffen. Het ongefundeerde idee dat deze dinosaurussen liploos waren en dus voortdurend hun tanden bloot lachten, werd geboren in de jaren tachtig van de vorige eeuw, zo vertelt onderzoeker Thomas Cullen aan Scientias.nl. “Wat interessant is, is dat het idee dat theropode dinosaurussen lippen hadden vrij oud is; in vroege reconstructies die meer dan 100 jaar geleden werden gemaakt worden theropode dinosaurussen veelal met lippen afgebeeld. Pas aan het einde van de 20e eeuw werd het populair om ze zonder lippen af te beelden (…) In die tijd werden er ideeën ontwikkeld over de mogelijkheid dat theropode dinosaurussen blootliggende tanden bezaten en daarbij werd gesuggereerd dat de tanden van heel grote theropode dinosaurussen – zoals T. rex – misschien wel te groot waren om door zacht weefsel zoals lippen bedekt te worden. Die ideeën werden verder niet echt getoetst, maar gingen wel de artistieke en populaire afbeeldingen van theropode dinosaurussen beïnvloeden.”
Analyse van de schedel
Maar die afbeeldingen moeten dus herzien worden. Want nieuw onderzoek van Cullen en collega’s onthult dat T. rex en andere theropode dinosaurussen wel degelijk een lip bezaten. De onderzoekers trekken die conclusie onder meer na een analyse van de schedel van varanen: de laatste overlevenden uit een orde van reptielen die in de tijd van de dinosaurussen reeds op aarde te vinden was. Ze keken daarbij specifiek naar de verhouding tussen de lengte van de schedel en de omvang van de tanden. “Dat deden we met name om het idee dat de tanden van theropode dinosaurussen verhoudingsgewijs te groot zijn om volledig door lippen bedekt te worden, te testen,” vertelt Cullen. Van varanen weten we dat ze ook grote tanden hebben én over lippen beschikken. Een analyse van de verhouding tussen de tanden en schedellengte van de varanen wijst uit dat hun tanden verhoudingsgewijs zelfs nog groter zijn dan die van de T. rex waren. En daarmee is het argument dat de tanden van theropode dinosaurussen zoals de T. rex te groot waren om door een lip te worden bedekt, van tafel geveegd. “Dit laat zien dat het mogelijk is dat theropode dinosaurussen lippen hadden,” bevestigt Cullen.
Dun glazuurlaagje
Het idee dat de dinosaurussen ook daadwerkelijk lippen bezaten, wordt verder onderschreven door het feit dat de anatomie en functionaliteit van hun mond meer overeenkomt met die van hagedissen (die dus wel lippen bezitten) dan met die van krokodillen (die liploos door het leven gaan). Ook een analyse van de samenstelling van de tanden van theropode dinosaurussen pleit voor de aanwezigheid van een lip. “Dinosaurustanden hebben een heel dun glazuurlaagje,” legt onderzoeker Kirstin Brink uit. En daarmee zijn ze vrij kwetsbaar, zeker in afwezigheid van een lip. Toch zien teruggevonden tanden van dinosaurussen er doorgaans prima uit. Het hint erop dat ze beschermd werden door een lip, stelt Brink. “Zoals elke tandarts je kan vertellen, is speeksel heel belangrijk voor het gezond houden van je tanden. Tanden die niet bedekt worden door lippen, lopen het risico uit te drogen en tijdens het eten of vechten beschadigd te raken, iets wat we terugzien bij krokodillen, maar niet bij dinosaurussen.”
Enigszins verrassend
Dat alles erop wijst dat theropode dinosaurussen toch lippen bezaten, kan enerzijds verrassend worden genoemd, maar is anderzijds misschien niet zo eens heel vergezocht, vindt Cullen. “De nog levende, meest aan de dinosaurus verwante familieleden met tanden zijn krokodillen (vogels zijn nog nauwer aan dinosaurussen verwant, maar hebben geen tanden). En krokodillen hebben geen lippen. Dus in dat opzicht is het verrassend dat dinosaurussen blijkbaar wel lippen hadden. Daartegenover staat echter dat bijna alle gewervelden die op het land wonen lippen hebben.”
Met zijn beruchte Jurassic World-films heeft Spielberg velen op onnavolgbare wijze kennis laten maken met de wereld van de dinosaurussen. Maar hoe meer onderzoek er wordt gedaan, hoe vaker ook blijkt dat de uitgestorven, angstaanjagende soorten die hij ons voorschotelde in werkelijkheid er toch wat anders uitzagen of anders functioneerden. Zo bleek eerder bijvoorbeeld dat Velociraptors – vliegende reptielen die eveneens in zijn films opduiken en daarbij in groepsverband het leven van anderen zuur maken – bij leven slechts zeer beperkt de spreekwoordelijke handen ineensloegen. En ook de angstaanjagende brul die sommige dinosaurussen in de film slaken, lijkt niet op de werkelijkheid gestoeld te zijn; recent onderzoek suggereert dat dino’s eerder vogelachtige geluiden maakten. Zat Spielberg er dan altijd naast? Zeker niet. Zo werd recent voor het eerst bewijs gevonden dat dinosaurussen bij leven inderdaad niet alleen andere dinosaurussen, maar soms ook zoogdieren aten. En ook met zijn geschubde in plaats van gevederde Tyrannosaurus rex bleek Spielberg zijn tijd ver vooruit – alhoewel er ondertussen ook studies zijn verschenen die suggereren dat de vleesetende dinosaurus naast schubben óók veren had.
Andere reconstructies
Het lijkt er dus op dat we ons beeld van de theropode dinosaurus moeten herzien. Maar hoe moet die lip er dan precies uit gaan zien? Daar hebben de onderzoekers wel ideeën over. “De lippen van theropode dinosaurussen zouden er net zo uit hebben gezien als de lippen van hagedissen,” aldus Cullen. “Ze zouden niet bewegelijk en gespierd zijn, zoals de onze, maar waren relatief immobiel; een soort verlenging van de omringende huid en schubben die de tanden bedekte en wanneer de bek gesloten was heel nauw sloot.”
Andere kijk op mondgezondheid
Nu theropode dinosaurussen een lip blijken te hebben, moeten we echter niet alleen ons beeld van bijvoorbeeld de T. rex herzien. De aanwezigheid van een lip heeft namelijk ook implicaties voor onze kijk op hun mondgezondheid en de wijze waarop deze dinosaurussen aten. “We moeten onze aannames omtrent mondgezondheid en slijtage van de tanden van theropode dinosaurussen veranderen,” bevestigt Cullen. “Want we moeten nu aannemen dat de tanden beschermd werden door lippen en het glazuur vochtig werd gehouden en dus niet aan de lucht werd blootgesteld en ook minder vastbaar was voor schade. Daarnaast is het misschien goed om in toekomstige studies naar de biomechanica van de dinosauruskaak en de wijze waarop deze voedsel tot zich nam een varaan in plaats van een krokodil als model te gebruiken.” En zo heeft het onderzoek dus nogal wat implicaties. “De wijze waarop we de zachte weefsels en het uiterlijk van dinosaurussen en andere uitgestorven soorten reconstrueren, beïnvloedt ander onderzoek en gevolgtrekkingen omtrent hoe ze aten en hoe ze hun mond gezond hielden. Het geeft een beter beeld van het uiterlijk en de basale biologie van deze uitgestorven dieren en zonder dergelijke basisinformatie is het een stuk lastiger om complexere analyses omtrent hun ecologie en evolutie uit te voeren.”
Makers van toekomstige dinosaurusfilms die nog enigszins de ambitie hebben om tegen de werkelijkheid aan te schuren, moeten het idee van een angstaanjagende voortdurend blootliggende tandenrij dus in ieder geval als het over theropode dinosaurussen gaat, links laten liggen. Gelukkig zijn er als het om metershoge en meterslange dinosaurussen gaat nog wel andere manieren om de kijker schrik aan te jagen. En anders kunnen ze er altijd nog andere uitgestorven diersoorten bijhalen, zoals bijvoorbeeld zeereptielen en vliegende reptielen met extreem lange, in elkaar grijpende tanden. Van die soorten is namelijk vrijwel zeker dat ze hun tanden permanent aan de buitenwereld lieten zien.
