Als iemand je nu vraagt om een andere persoon een elektrische schok van 450 volt toe te dienen. Zou je het doen? Het antwoord kan je zomaar verbazen…
Het is begin jaren zestig. De wereld is nog aan het bijkomen van de gruwelen die tijdens de Tweede Wereldoorlog onder meer in Duitse concentratiekampen hebben plaatsgevonden. En velen vragen zich af hoe mensen in staat zijn om andere mensen zoveel leed en pijn te berokkenen. De ene na de andere oorlogsmisdadiger staat terecht en wordt gevraagd zich te verklaren, maar hun antwoorden lijken weinig bevredigend. Wil de rechtbank weten waarom ze Joden massaal de dood injoegen? Of waarom ze mensen martelden? Het antwoord is eenvoudig: omdat het ze werd opgedragen.
Fascinatie
Het fascineert sociaal-psycholoog Stanley Milgram, zelf van Joodse afkomst, enorm. Is het werkelijk mogelijk dat heel gewone mensen gruwelijke dingen gaan doen, simpelweg omdat het ze wordt opgedragen? Hij besluit het uit te zoeken bedenkt wat misschien wel de meest controversiële experimenten uit de sociale-psychologie zijn: de gehoorzaamheidsexperimenten.
Milgram verzamelt een aantal proefpersonen – heel gewone mensen, uit allerlei lagen van de bevolking – en vraagt ze om naar het lab te komen. Daar krijgen ze te horen dat ze deelnemen aan een onderzoek waaruit moet blijken hoe strafmaatregelen het leervermogen beïnvloedt. De proefpersonen krijgen de rol van ‘leraar’ toegewezen en nemen plaats achter een bureau. In een kamertje ernaast zit een tweede persoon (een acteur, maar de ‘leraar’ denkt dat het net als hem een proefpersoon is) die dienst doet als ‘leerling’. De ‘leraar’ krijgt opdracht om de kennis van de ‘leerling’ te toetsen. En elke keer als de ‘leerling’ een verkeerd antwoord geeft, moet de ‘leraar’ hem middels een apparaat op zijn bureau een schok toedienen. De kracht van die schok neemt toe naarmate de ‘leerling’ meer fouten maakt. Om er zeker van te zijn dat de ‘leraar’ in de gaten heeft, hoe sterk de elektrische schokken zijn, krijgt deze voorafgaand aan het experiment een kleine (maar pijnlijke) elektrische schok van 45 volt toegediend.
Stop!
En dan begint het experiment. De ‘leerling’ beantwoordt de vragen en gaat daarbij af en toe de fout in. Bij de eerste schokken (die dus niet echt aan de ‘leerling’ worden toegediend, de acteur doet alsof) moppert de ‘leerling’ nog wat. Maar naarmate de ‘leerling’ meer fouten maakt en krachtigere schokken krijgt, verandert dat. De ‘leerling’ schreeuwt het uit van de pijn, roept dat hij wil stoppen of dat hij een hartaandoening heeft en zich zorgen maakt. In veel gevallen wenden de ‘leraren’ zich daarop tot de onderzoeker die bij hen in de kamer zit. Ze vragen of ze mogen stoppen. Maar de onderzoeker moedigt ze voorzichtig aan om verder te gaan door te zeggen: ‘Het is belangrijk voor het onderzoek dat je doorgaat’ of te benadrukken: ‘De schokken leveren geen blijvende weefselschade op’ of ‘U hebt geen keus, u moet doorgaan’.
De resultaten
Voorafgaand aan het experiment had Milgram aan zijn collega-psychologen gevraagd wat ze verwachtten. Zouden er ‘leraren’ zijn die tot het uiterste gaan en de ‘leerling’ 450 volt toedienen? Zijn collega’s vonden dat zeer onaannemelijk. Maar de experimenten staan haaks op hun verwachtingen. Van de 40 proefpersonen bleken er 26 door te gaan tot 450 volt. De overige veertien gingen in ieder geval door tot 300 volt.
Varianten
Milgram voert het experiment hierna – hetzij hier en daar wat aangepast – nog vele malen uit. In latere ‘versies’ van het experiment laat hij ook vrouwen deelnemen, moeten proefpersonen de hand van de ‘leerling’ actief op een plaat duwen om een schok toe te kunnen dienen en bevindt de onderzoeker die de ‘leraar’ opdraagt om door te gaan met het experiment zich op wisselende afstanden van de ‘leraar’. Uit die onderzoeken blijkt dat ook vrouwen vrij ver gaan, dat ‘leraren’ minder ver gaan als ze de hand van de ‘leerling’ actief ergens op moeten duwen om de schok toe te dienen en dat ‘leraren’ verder gingen wanneer de onderzoeker die hen aanmoedigde om door te gaan dichter bij ze in de buurt stond.
Beschadigd?
In 1963 publiceerde Milgram zijn bevindingen. Hoewel die op zichzelf heel fascinerend waren, ging het al snel niet meer over de resultaten, maar over de wijze waarop ze verkregen waren. Velen vonden de aanpak van Milgram onethisch. Anderen waren zelfs bang dat zijn proefpersonen – die soms serieus dachten dat ze de ‘leerling’ met hun schokken gedood hadden – blijvende schade hadden opgelopen. Hoewel daar geen bewijs voor werd gevonden, bleek de carrière van Milgram wel blijvend beschadigd door de omstreden experimenten. Hij kreeg na het experiment geen vaste aanstelling aan Harvard en wijkt uit naar de City University of New York waar hij zich op andere experimenten stort.
Nog altijd actueel
Ook vandaag de dag blijven de experimenten van Milgram de gemoederen bezighouden. Ze zijn – hetzij aangepast – regelmatig herhaald, opnieuw bestudeerd, geanalyseerd, maar ook in twijfel getrokken. Ook wordt er nog steeds gezocht naar een verklaring voor het feit dat heel gewone mensen – in opdracht – zulke nare dingen doen. Het meest recente onderzoek op dit gebied verscheen vorige maand en suggereert dat mensen die zich gedwongen voelen om iets akeligs te doen zich echt minder verantwoordelijk voelen voor hun daden.
Heel gewone mensen die heel gemakkelijk te overreden zijn om iets akeligs te doen: het is angstaanjagend. Want waartoe ben ik, ben jij – onder lichte druk – in staat? En misschien nog wel interessanter: enkele proefpersonen in Milgrams experiment stapten er halverwege uit, weigerden te doen wat ze gevraagd werd, wat maakt hen minder vatbaar voor de lichte druk van buitenaf? Nog altijd wordt Milgram volop geciteerd. Of zijn onderzoek nu door de beugel kon of niet, het heeft iets blootgelegd wat sociaal-psychologen nader willen bestuderen. En dat verlangen blijft ongetwijfeld zolang onduidelijk blijft waarom veel heel gewone mensen zo gemakkelijk te overreden zijn om heel akelige dingen te doen.
