Met behulp van twee Amerikaanse spionagesatellieten – oorspronkelijk bedoeld om de verrichtingen van de voormalige Sovjet-Unie nauwlettend in de gaten te houden – hebben onderzoekers nu bijna 400 nog niet eerder gedocumenteerde Romeinse forten ontdekt. Ook werpt het onderzoek een nieuwe licht op de functie die de Romeinse bouwwerken in het Midden-Oosten hadden.
Dat schrijven onderzoekers in het blad Antiquity. Ze baseren zich op beelden die tijdens de Koude Oorlog binnen het kader van de Amerikaanse spionageprogramma’s CORONA en HEXAGON zijn gemaakt. Binnen deze spionageprogramma’s werden verschillende satellieten gelanceerd die tussen 1960 en 1986 nauwlettend in de gaten hielden wat de Sovjet-Unie uitspookte en hoe deze er militair voorstond. Een groot deel van de gemaakte beelden is inmiddels publiekelijk toegankelijk en dat bood wetenschappers de kans om deze beelden te analyseren, op zoek naar de contouren van Romeinse forten. Ze richtten zich daarbij specifiek op een gebied dat zich uitstrekt van het westen van Syrië naar het noordwesten van Irak en dat ook wel aangeduid wordt als de ‘Vruchtbare Sikkel’.
396 forten
En de analyse blijkt allesbehalve vruchteloos; in totaal vinden de onderzoekers op de beelden 396 nog niet eerder gedocumenteerde forten. “Onze observaties zijn best opwindend en onthullen waarschijnlijk nog maar een fractie van wat er in het verleden is geweest,” denkt onderzoeker Jesse Casana.
Eerder onderzoek
Het is niet voor het eerst dat wetenschappers in dit gebied op Romeinse forten jagen. Zo ontdekte piloot en landschapsarcheoloog Antoine Poidebard in de jaren twintig van de vorige eeuw in deze regio al zo’n 116 Romeinse forten. Poidebard deed zijn ontdekking vanuit de lucht; hij verkende het gebied vanuit een klein vliegtuigje en zag op verschillende plekken de – vanaf de grond een stuk lastiger waarneembare – contouren van Romeinse forten opduiken. Wat hem daarbij opviel, was dat die forten min of meer op één lijn stonden, die van noord naar zuid liep. Het leidde hem tot de conclusie dat de forten bedoeld waren om de oostelijke grens van het machtige Romeinse rijk te verdedigen.
Uitkijktorens
Veel van de forten die Poidebard spotte, zijn waarschijnlijk tussen de jaren twintig en zestig van de vorige eeuw vernietigd of door landbouw en andere menselijke activiteiten aan het zicht onttrokken. Toch slaagden Casana en collega’s er nog in om op de beelden gemaakt door de spionagesatellieten zo’n 38 van de 116 door Poidebard ontdekte forten aan te wijzen. En in aanvulling daarop ontdekten ze dus nog eens 396 niet eerder gedocumenteerde forten. Sommige daarvan moeten eeuwen geleden groot genoeg zijn geweest om soldaten, paarden en/of kamelen te herbergen. En afgaand op de satellietbeelden zouden sommige forten zelfs uitkijktorens hebben gehad. Vandaag de dag is van die imposante gebouwen – soms opgetrokken uit steen, modder of een combinatie van die twee – weinig meer over, maar wel net genoeg om vanuit de lucht nog te kunnen concluderen dat er een fort heeft gestaan.
Andere distributie
Natuurlijk is het geweldig om bijna 400 Romeinse forten te herontdekken. Maar wat de onderzoekers vooral fascineert, is de wijze waarop ze over het gebied verspreid zijn. Want waar Poidebard – afgaand op de 116 forten die hij spotte – concludeerde dat ze op een van noord naar zuid lopende lijn gesitueerd waren, schetsen de 396 forten die Casana en collega’s hebben gedocumenteerd een heel ander beeld. “Ons onderzoek laat zien dat de forten – in tegenstelling tot de interpretatie van Poidebard – verspreid zijn over een enorm gebied dat zich van oost naar west uitstrekt,” zo schrijven de onderzoekers in hun onderzoeksartikel. En daarmee komt ook het idee dat de forten de oostelijke grens van het Romeinse rijk bewaakten op losse schroeven te staan. “Het heeft me verbaasd dat er zoveel forten waren en dat ze op deze manier over het gebied verspreid waren, omdat de conventionele wijsheid was dat deze forten de grens vormden tussen Rome en haar vijanden in het oosten, de Perzische of Arabische legers,” vertelt Casana.
Andere functie
De verspreiding van de forten die nu op beelden gemaakt door spionagesatellieten zijn ontdekt, wijzen er echter op dat de forten een heel andere functie hadden. “Onze resultaten suggereren dat de forten niet zozeer functioneerden als een grensmuur, bedoeld om invallen tegen te gaan, maar meer bedoeld waren om de beweging van mensen, goederen en militaire middelen tussen oost en west te faciliteren.” In dat scenario vormden de forten dus geen muur, maar eerder een weg of route door het Midden-Oosten.
Dat Poidebard een eeuw geleden tot een andere conclusie kwam, is volgens de onderzoekers wel te verklaren. Poidebard vertelde in 1934 namelijk dat hij met zijn vliegtuigje over gebieden vloog waarin hij verwachtte forten te ontdekken. In de verwachting dat forten op de oostelijke grens van het Romeinse rijk te vinden zouden zijn, verkende hij dus dat gebied en vond er – zoals verwacht – forten. En dat bevestigde vervolgens zijn idee van een versterkte oostgrens. Maar had hij verder gekeken, zoals onderzoekers nu dankzij de spionagesatellieten konden doen, dan was hij waarschijnlijk tot andere conclusies gekomen.
Vervolgonderzoek
Meer onderzoek is nodig om met zekerheid conclusies te kunnen trekken over de functie van deze forten. Het dateren ervan is daarbij cruciaal, maar lastig. Niet alleen vanwege de onrust in de regio, maar ook omdat het lastig is gebleken om bij dergelijke forten voldoende dateerbaar materiaal te verzamelen. En zelfs als er voldoende dateerbaar materiaal voorhanden is, is meestal lastig te bewijzen dat dat ook echt afkomstig is van de mensen die het fort bouwden en als eersten bewoonden. “Die materialen kunnen dan afkomstig zijn van later gebruik of hergebruik van de vindplaats, in plaats van uit de fase waarin het gebouwd en voor militaire doeleinden gebruikt werd,” zo schrijven de onderzoekers.
Onderzoek ter plekke
Kortom: voor nu lijken we het te moeten doen met wat de spionagesatellieten ons vertellen. De onderzoekers pleiten er echter zeker voor om – zodra de geopolitieke situatie dat toelaat – naar de restanten van de forten af te reizen en nader onderzoek te doen. Enige haast is daarbij wel geboden. “Veel van de Romeinse forten die we in deze studie gedocumenteerd hebben, zijn al verwoest door recente stedelijke of agrarische ontwikkeling en talloze anderen worden extreem bedreigd.”
Tegelijk biedt het onderzoek echter ook hoop. “Onze studie laat zien dat er zelfs in het goed verkende noordelijke deel van de Vruchtbare Sikkel belangrijke archeologische ontdekkingen kunnen worden gedaan met behulp van historische lucht- en satellietbeelden,” aldus Casana. En naarmate er meer historische beelden beschikbaar of (zoals in het geval van decennialang geheim gehouden spionagedata) vrijgegeven worden, valt er voor archeologen dus ook steeds meer te ontdekken. Niet alleen in het Midden-Oosten, maar ook daarbuiten, zo onderstrepen de onderzoekers.
