Het is één van de snelst groeiende economieën ter wereld: China. Maar het succes heeft een keerzijde.
Het is december 2016 en grote delen van China gaan gebukt onder een dikke smog-deken. Er wordt meer dan 150 microgram fijnstof per kubieke meter lucht gemeten. Dat is genoeg om serieuze long- en hartproblemen te veroorzaken. Ouderen, kinderen en mensen met astma wordt aangeraden binnen te blijven. Vliegtuigen blijven noodgedwongen aan de grond en scholen worden gesloten. Wéér heeft de smog het leven in grote delen van China stilgelegd.
Smog: een samenloop van omstandigheden
Smog is eigenlijk niets anders dan een opeenhoping van luchtverontreinigende stoffen en is er in twee varianten: zomersmog en wintersmog. Zoals de naam al doet vermoeden komt wintersmog voornamelijk in de winter voor. Je hebt er naast luchtverontreinigende stoffen als fijne stofdeeltjes (zie kader) en zwaveldioxide ook een zogenoemde langdurige temperatuurinversie voor nodig. Normaal gesproken is de temperatuur aan het oppervlak hoog en neemt deze af naarmate je het hogerop zoekt. Die warmere lucht aan het oppervlak stijgt – samen met vocht en de luchtvervuiling – op en mengt zich met schonere lucht op grotere hoogte. Maar als er sprake is van een temperatuurinversie is het juist andersom. Aan het oppervlak bevindt zich koude lucht die niet op kan stijgen en zich ook niet kan mengen met de schonere lucht op grote hoogte. Het resultaat: de luchtvervuiling blijft boven het oppervlak hangen. Voor zomersmog heb je naast fijnstof ook stikstofoxiden, koolwaterstoffen, zonlicht en een zeer zwakke wind of zelfs windstilte nodig. Het zonlicht zorgt ervoor dat de koolwaterstoffen en stikstofoxiden met elkaar reageren en daaruit komt ozon voort. Doordat er geen wind is, blijft de ozon hangen.
Je ziet: smog is eigenlijk het resultaat van een samenloop van omstandigheden. Je hebt er bepaalde emissies en bepaalde weersomstandigheden voor nodig. Daarnaast speelt ook de ligging van een gebied een rol. Neem bijvoorbeeld Beijing. De stad heeft het wat dat betreft slecht getroffen. Zo bevinden zich ten zuiden en oosten van de stad industriegebieden en liggen er ten noorden en westen van de stad bergen die de afvoer van de vervuilde lucht belemmeren.
Tranende ogen
Beijing is dan ook één van de Chinese steden die regelmatig met smog te maken heeft. Herhaaldelijk zien we in kranten en op tv beelden van Chinese steden die zich onder een dikke, grijze nevel verbergen. Professor Arnold Tukker – hoogleraar industriële ecologie aan de universiteit Leiden – heeft die grijze nevel meerdere malen aan den lijve ondervonden tijdens zijn reizen naar het land. “Het is heel bizar,” vertelt hij aan Scientias.nl. “Al na één of twee dagen krijg je tranende ogen en begin je te kuchen. Het slaat gewoon op je lichaam.”
De gezondheid
De klachten die Tukker beschrijft, zijn nog tamelijk onschuldig en tijdelijk van aard. Maar smog kan serieuze, blijvende gezondheidsproblemen opleveren. Welke effecten smog heeft op de gezondheid is met name afhankelijk van de mate en duur van blootstelling aan smog. Wanneer een gezond individu kort aan niet al te heftige smog wordt blootgesteld zal dat niet resulteren in blijvende schade. Anders is het voor mensen die reeds een kwetsbare gezondheid hebben. Denk aan ouderen, kinderen en mensen met luchtweg- of hartproblemen. Zelfs een beetje smog en korte blootstelling kan dan al grote gevolgen hebben. Langdurige blootstelling aan luchtvervuiling is voor geen van de genoemde groepen gezond. Onderzoek wijst uit dat het op lange termijn kan leiden tot hart- en longziektes. En vorig jaar brachten onderzoekers luchtvervuiling tevens in verband met een verhoogd risico op dementie.
Impact op de samenleving
Tukker zag van dichtbij dat de smog een enorme impact heeft op de Chinese bevolking. Vaak maakt smog de dienst uit. “Er is regelmatig sprake van een smogalarm en dan worden grote inspanningen afgeraden of moeten de mensen binnen blijven. En de mensen die toch de straat op gaan, dragen mondkapjes.” Veel Chinezen maken zich zorgen over hun gezondheid en die van hun kinderen. “Wat ik heel schokkend vond, is dat iemand die echt een heel goede baan had aan een universiteit in China naar mij toe kwam met de vraag of hij bij mij tenure tracker kon worden. Op mijn vraag waarom hij dat wilde, gaf hij aan dat dit geen goede omgeving was om zijn kinderen in op te laten groeien.”
Groei
De zorgen van de Chinezen zijn terug te leiden naar de indrukwekkende economische groei van China. “Het land heeft het bruto nationaal product (BNP) in korte tijd met een factor tien vergroot. Dat heeft geen enkel ander land ooit gedaan.” Die enorme groei kon alleen in korte tijd gerealiseerd worden door terug te grijpen naar bestaande in plaats van duurzame technologieën. Kolencentrales werden in rap tempo uit de grond gestampt. En de Chinese bevolking kreeg het merkbaar beter. “In korte tijd werden er een paar miljoen auto’s verkocht in Beijing.” De luchtkwaliteit verslechterde rap. Net als de gezondheid van veel stedelingen. Zo suggereert recent onderzoek dat de vervuilde lucht in China in 2013 alleen al zo’n 1,6 miljoen mensenlevens eiste. In hetzelfde jaar zou de luchtvervuiling zo’n 10 procent van het Chinese bruto binnenlands product hebben opgeslurpt.
West-Europa
Natuurlijk is smog geen typisch Chinees probleem. Sterker nog: West-Europeanen die de met smog bedekte Chinese steden bezien, hebben wellicht een déjà vu. “China ervaart momenteel een combinatie van luchtkwaliteitproblemen die veel Europese steden in het verleden hadden en luchtkwaliteitproblemen die veel Europese steden op dit moment hebben,” vertelt professor Frank Kelly, als deskundig op het gebied van milieu en gezondheid verbonden aan Kings College in het Verenigd Koninkrijk, aan Scientias.nl. “Londen had bijvoorbeeld in de jaren vijftig te maken met hoge concentraties zwarte rook en zwaveldioxide, te wijten aan het intensieve gebruik van kolen ten behoeve van stroomopwekking, de verwarming van huizen en de industrie. Dat probleem werd opgelost met de introductie van de Clean Air Act in 1956 die het gebruik van kolen in de stad verbood. Sinds 1990 is er in Londen een nieuw probleem met de luchtkwaliteit ontstaan door overvolle wegen en het toenemende gebruik van diesel. Momenteel hebben veel steden in China – waaronder Beijing – te maken met zware luchtvervuiling door te veel kolengebruik en te veel auto’s op de weg.”
Maatregelen
De Chinese overheid is zich terdege bewust van de problemen, vertelt Tukker. “De overheid weet ook: dit houden we niet heel lang meer vol.” En dus worden er maatregelen getroffen. “Zo is recent besloten om ruim 100 kolencentrales die in de planning zaten toch maar niet te bouwen.” De energie die deze kolencentrales zouden gaan leveren, wordt nu uit gas, wind en zon gehaald. Het helpt ongetwijfeld, maar lost het smogprobleem niet in één keer op. Daarvoor zijn maatregelen nodig die veel ingrijpender zijn. “Ik denk dat er maar één oplossing is en dat is inzetten op schonere energie.” Kelly is het met hem eens. “Het gebruik van kolen moet een halt worden toegeroepen.” Het zou betekenen dat de infrastructuur van het land – dat sterk vertrouwt op kolencentrales – op de schop moet. Ingrijpend, maar niet onmogelijk, denkt Tukker. “Je moet bedenken dat China een heel raar land is. Zo’n 40 tot 50 procent van het BNP zit in de infrastructuur. Dat is in geen enkel ander land het geval. Ter vergelijking: in de meeste westerse landen zit rond de 20 procent van het BNP in de infrastructuur.” Het betekent dat China de infrastructuur volop aan het opbouwen en vernieuwen is en daarin nu dus slimme keuzes kan maken.
Smogvrij
Dat het anders kán, zagen we in 2008 toen China de Olympische Spelen organiseerde. De beelden van een smogvrij China gingen de hele wereld over. Het werd mede mogelijk gemaakt door het tijdelijk sluiten van de fabrieken. Het laat volgens Tukker zien hoe men dit smogprobleem het beste kan aanpakken. “Het moet vrij radicaal, want anders werkt het niet.” Of China de problematiek snel te boven komt? Kelly ziet het niet gebeuren. “Het duurde na de Clean Air Act nog zo’n dertig jaar voor het Verenigd Koninkrijk heldere luchten had.” Dus ook China zal – zelfs als er effectieve maatregelen getroffen worden om de luchtvervuiling te bestrijden – geduld moeten hebben. “Zo’n twintig tot dertig jaar,” schat Kelly in.
Tot die tijd zal smog een rol blijven spelen in het Chinese leven. En nee, dat went – zelfs met de inzet van allerlei technische foefjes – nooit, denkt Tukker. “Ik weet nog dat ik op uitnodiging van een Chinese universiteit een tijdje in China verbleef, in een vrij goed hotel. En al snel merkte ik dat ik niet goed kon slapen en last had van mijn luchtwegen. Toen ontdekte ik dat er een luchtfilter op de kamer was. Deze filtert het fijnstof uit de lucht. En toen realiseerde ik me: al tienduizenden jaren verblijven we in grotten en bouwen we onderkomens om weer en wind buiten de deur te houden en nu verschuilen we ons binnen om onszelf te beschermen tegen iets wat we zelf gemaakt hebben. Dat vind ik heel schokkend.”